Paus Franciscus overleden. Een mijmering in memoriam

Een goede vriend vraagt mij een portret van paus Jorge Bergoglio (1936-2025) te schetsen. Het is geen kleintje zo’n ongewone persoonlijkheid op te roepen, als mens en religieus, als priester en aartsbisschop, en uiteindelijk als paus, twaalf volle jaren lang. Om uiteindelijk als zieke medemens in een laatste levensstrijd alles prijs te geven. Hoop is de titel die hij aan zijn recent verschenen autobiografie wijdde en daarin leren we hem wellicht nog het beste kennen. Een echte medemens, ingoed en provocerend vrij, en dit in elke fase van zijn lang bestaan.

De kranten nu staan vol van berichtgevingen over zijn overlijden, elke dag opnieuw. La Croix bood dinsdagmorgen 22 april al 36 volle bladzijden over hem! De dag daarop niet minder, met een open oor op het wereldwijde klankbord: hoe reageerden de Filippino’s, de Afrikanen (Congo, Zuid-Afrika, enz.), de Polen, de Israëli’s, enz.?

Ieder heeft zijn geheugen. Mocht ik een schilder zijn, dan zou ik alle kleuren van de regenboog, maar ook even het zwart op het doek proberen te krijgen, in korte, intense trekken: knalgeel, bloedrood, donkerbruin, azuurblauw en tussendoor veel groen (Laudato sí) en enkele zwarte stippels.

Mocht ik denken aan een vorm in de ruimte, dan zou ik kiezen voor een diamant met een bijna niet te tellen aantal vlakken, maar toch stevig, ja onwrikbaar één. Daarbij zou opvallen dat niemand alle vlakken in één ogenschouw kan nemen. Je ziet er vijf, zeven, tien wellicht, maar dat is nog altijd maar één kant van de diamant. Zo rijk is deze persoonlijkheid.

Een recente anekdote

Vandaag krijg ik een bericht van een homovriend uit Italië, die zeer bekommerd is dat de Kerk open mag staan voor wie ‘anders’ is. Hij heeft op internet het verhaal gehoord van een kleine zuster van Charles de Foucauld, zuster Geneviève Jeanningros. Zij is één van de laatste die nog persoonlijk met de paus sprak. En wat zei hij haar? Hij vroeg haar: “Je blijft toch in Rome?” – “Ja, zeker!” – “Mi raccomando, non dimenticare le trans!” Vergeet de trans personen niet, en hun ouders en vrienden, zo in de steek gelaten door grote meerderheden.

‘Wie is dan toch die Bergoglio?’

Er is een gezegde dat ooit de ronde deed over Jorge Bergoglio. “Wie is die Bergoglio dan toch? Want nooit werkt hij met de ellebogen, nooit zoekt hij hogerop te komen en toch, telkens wordt hij gekozen om de eerste te zijn”.

En dat heeft zich meermaals in zijn lang leven geverifieerd: als aartsbisschop van de hoofdstad Buenos Aires (1998), en voorzitter van de Argentijnse bisschoppenconferentie, als eerste aan de leiding van de bisschoppenconferentie van heel Latijns-Amerika (CELAM, 2005 en 2008), ook in de grootse ontmoeting van Aparecida (Brazilië, mei 2007). En uiteindelijk tot paus gekozen tijdens het conclaaf van 2013, als opvolger van paus Benedictus XVI. Eénmaal was hij, in 2001, op een synode in Rome erbij geroepen als hulpje, maar toen bleek de hoofdverantwoordelijke onwel te zijn geworden. Wie leidde verder het hele gebeuren tot een goed einde, ook met de redactie van de slottekst? Bergoglio.

Als jonge jezuïet kreeg hij als taak les te geven in een middelbare school. Toen de generaal van de orde, P. Arrupe, op bezoek kwam in Argentinië, liet men hem het land en de lokale jezuïetengemeenschappen verkennen begeleid door de jonge leraar Jorge Bergoglio.

Hij maakte daarbij zo’n goede indruk op Arrupe dat deze, bij de volgende benoeming van een provinciaal, enkel dacht aan… Bergoglio (1973). In de annalen van de jezuïetenorde stond onze Jorge vermaard als de jongste provinciaal ooit, zo jong benoemd, amper drie jaar na zijn priesterwijding en twee maanden na zijn eeuwige professie als jezuïet.

Liefde voor de armen

Hij staat bekend om zijn liefde voor de armen. Volgens één van zijn biografen vond het dieptepunt van zijn ervaring daaromtrent plaats gedurende een reis door Chili. Hij kwam voorbij wat men ooit noemde een reservaat van pre-Colombiaanse inheemse volkeren. Hij geraakte van streek, tot in het diepst van zijn ziel. Wat had hij gezien? “Ogen die niets meer van hoop uitstraalden.” Verontwaardigd riep hij uit: “Dat kàn niet, dat mag niet! We moeten alles doen om aan die mensen hun waardigheid en zinvolheid terug te schenken!”

Hij werd jezuïet, maar onderhuids dankte hij veel van zijn inzichten aan degenen die hem in zijn prille jeugd hadden gevormd: de salesianen. Die zijn in Latijns-Amerika aanzienlijk meer aanwezig dan in Italië of elders in Europa. Heel de jeugd draagt er het stempel van Don Bosco, en zo ook Jorge Bergoglio.

Eén van zijn kerngedachten om ‘naar buiten’ te gaan en de ‘marges’ te bereiken, komt van het ideaal van de salesianen. En jarenlang was een eenvoudige priester-salesiaan, die zelf aan de rand leefde van veel kringen, zijn geestelijke begeleider. Het ‘excentrische’ van zijn opstelling komt vanuit die traditie.

Goedgeschoolde jezuïet, intellectueel en spiritueel

Toch was hij ook een goedgeschoolde jezuïet, en dat is niet te onderschatten. Onderscheiding is de eerste deugd. Als jezuïet leidde hij zelfs als rector een universiteit in Buenos Aires, men zegt: toen de belangrijkste van Latijns-Amerika. Maar hij werd ook een geestelijk goed uitgeruste pater. Na enkele jaren rectoraat werd hij namelijk plots weggestuurd naar het noorden, naar Cordoba, om daar een centrum voor bezinning te leiden. Zijn taak: biecht horen, ignatiaanse oefeningen prediken, zielen begeleiden. Wat een contrast!

Maar ook die zorg voor zielen hoort tot zijn vorming. Zijn eerste toespraak tot het college van kardinalen op 22 december 2013 heeft iedereen verrast. Het werd bijna een bolwassing. Een vriend abt zei me: “Ja, hij sprak ze toe zoals een religieuze overste zich normaal richt tot zijn medebroeders. Maar dat waren de kardinalen helemaal niet gewend: geen enkele andere paus in de afgelopen eeuw was ooit lid van een religieuze orde!”

Creatief: douches installeren voor hen die zich in Rome onder de bruggen langs de Tiber schuilhouden. Herinneren we ons zijn dagelijkse telefoongesprekken met een pastoor in de Gazastrook, midden in de oorlog. Tijdens de covidcrisis maakte hij zich zorgen voor wie werkte in de sector van de prostitutie. Ook die moesten kunnen leven, en hij ondersteunde hen financieel.

Ongewoon vrij

Zijn bekommernis voor de armen bracht hem ertoe op zijn manier mensen te benoemen. In Sicilië vroeg hij aan een bisschop: “Ken je een priester die een hart heeft voor de armen?” Iemand uit een klein stadje werd aangeduid. Het kwam tot een gesprek tussen de paus en die priester. De conclusie was: “Deze priester benoem ik tot aartsbisschop van Palermo”. Niet iedereen was gelukkig na zo’n manier van handelen.

De opvolger van kardinaal Martini in Milaan verwachtte – veeleer logisch – dat hij vroeg of laat tot kardinaal zou worden benoemd. Het kwam maar niet. Plots kreeg de bisschop van het buurstadje Como de onderscheiding van kardinaal. Het grootste bisdom van Italië kreeg geen kardinaal, maar de bisschop van het stadje uit de buurt werd het wel.

De commentaren onder de clerus gingen alle kanten uit. Zelfs een zeer kritische ‘linkse’ priester die ooit in het hartje van Afrika werkzaam was geweest – zeer verdienstelijk – hoorde ik ooit zijn ontevredenheid luchten: “Ergens in de Indische Oceaan creëert de paus een kardinaal van nog geen 30.000 katholieken, terwijl we hier in Italië nog steeds wachten op zo’n benoeming voor de patriarch van Venetië of voor de aartsbisschop van Milaan! Wat wordt uiteindelijk zo’n verhaal?”

Dit wil iets zeggen van de grote vrijheid waarmee hij mensen aantrok, aanstelde, en soms ook schrapte uit hun functies, zoals ik van zeer nabij heb gekend, met een nog jonge abt van Sint-Paulus-buiten-de-muren. Dat niet iedereen hem daarin kon volgen, zal niemand verbazen.

Het resultaat is echter wel dat Mongolië, en Papua, en Indonesië, naast de Filipijnen er voortaan bij horen. Ook Afrika kreeg zijn aandacht in het spel van de benoemingen. Hij bezocht Congo (eerst niet, wegens ziekte, maar later gaf hij toe, na het persoonlijke aandringen van o.a. Réginald Moreels).

Zo ontstond er een enorme integratie van kerkprovincies die tot dan toe nog steeds in de marge bleven ten opzichte van West-Europa en Noord-Amerika.

De wereldkerk kreeg in het ene college van kardinalen een behoorlijk nieuw reliëf waar het Zuiden vooral en het Verre Oosten het voortouw beginnen te nemen tegenover het zo geheten ‘Westen’.

De sporen van de Latijns-Amerikaanse kerktraditie

Een pontificaat met iemand die uit Latijns-Amerika komt, zou onvermijdelijk spanningen oproepen met provincies die niets te maken hebben gehad met wat daar sinds meer dan een halve eeuw allemaal gedacht en beleefd werd.

De culturele en sociale kloof tussen Noord- en Zuid-Amerika dateert trouwens niet uit de laatste helft van de twintigste eeuw. De CELAM  heeft grote kerkbijeenkomsten georganiseerd in o.a. Puebla (Mexico), Medellin (Colombia) en Aparecida (Brazilië), met krachtige reflecties over hoe Kerk zijn in deze tijd, met een kritische aanpak van de enorme sociale problemen van racisme, armoede en grondbezit.

Bergoglio heeft die processen op de voet gevolgd en ze zelfs beaamd. Maar de bisschoppen in het noordelijke halfrond, met name in de VS, hebben weinig of niets daarvan gehoord of geassimileerd. Het is dus geen wonder dat misverstanden en onbegrip vaker optraden tussen de nieuwe strekking van de paus van Rome en de Noord-Amerikaanse bisschoppen.

Zelfs de doorsnee Italianen konden die Bergoglio niet altijd juist inschatten, al kwamen zijn ouders en grootouders uit Piemonte (noordwesten van Italië).

Meerdere moeilijke dossiers

Toch ook een woord over zijn tussenkomst in liturgische zaken. Nog tijdens het leven van Benedictus XVI-Ratzinger waagde hij een tekst te publiceren met een gewijzigde discipline voor missen volgens de Latijnse ritus. Dat vroeg moed en getuigde van zijn bekommernis om de eenheid in de Latijnse Kerk.

Toen kwam ook de synode over het gezin: een mengsel van veeleer conservatieve principes en een opening naar de eerbied voor al wie als ‘homo’ en ‘trans’ door het leven gaan.

Hij werd daarin niet door iedereen gevolgd, zelfs niet binnen zijn katholieke Kerk (zie de houding van sommige Afrikaanse kardinalen), laat staan bij orthodoxen bijvoorbeeld.

Ook de methodisch stapsgewijze uitgebouwde synode over de synodaliteit van de Kerk staat na drie jaren nog steeds ‘in de stellingen’. Er valt nog heel wat te doen! Dat zal het delicate werk zijn voor zijn opvolger en diens equipe!

Klerikalisme en centralisatie tegenwerken vormt geen gemakkelijke taak. Vrouw in het ambt? Priesterschap zonder verplicht celibaat? Ook de morele dossiers rond abortus en euthanasie vragen om moedige, vernieuwende benaderingen in dialoog met andersdenkenden.

De paus kon bijzonder streng zijn – ‘tolerantie zero’ – en tegelijk onzeker en wisselend, zoals in de aanpak van de jezuïet-kunstenaar Rupnik uit Slovenië.

Universeel, solidair, broederlijk

Zijn openheid tegenover anderen, tot bij de marges van onze samenleving, illustreerde hij wellicht nog het sterkst in al zijn apostolische reizen. Oecumenische en interreligieuze bejegeningen zijn niet te tellen. De foto van Franciscus in de binnenkamer van een doorgaans onbereikbare ayatollah in Irak, ontroert nog steeds.

In Cuba, op 12 februari 2016, slaagt hij erin Kirill, de patriarch van Moskou, te omarmen, terwijl deze twee leiders van gescheiden kerken sinds eeuwen elkaar nooit meer van aangezicht tot aangezicht hadden ontmoet.

Fratelli tutti (‘Allen broeders’) huldigt als tekst de universele broederschap, geïnspireerd door de Poverello van Assisi maar ook heel direct door Jezus in het evangelie: “Jullie zijn allen broeders” (Mt 23,8).

Broeder Charles de Foucauld staat er als icoon op het einde. Deze publicatie werd voorafgegaan door een gezamenlijk ondertekende brief met een imam, een van de belangrijkste leiders van de islam uit Caïro, over wat broederschap precies inhoudt (in Abu Dhabi, februari 2019). Dit is en blijft een programmaverklaring voor de komende eeuw.

Ecologie en vrede

In Laudato sí toont hij hoe de ecologische problematiek samen ernstig te nemen, schouder aan schouder, mag men zeggen, met Bartholomeüs, de orthodoxe patriarch van Constantinopel.

Ook hier is de opdracht voor Kerk en samenleving wereldwijd veeleisend en duldt geen uitstelgedrag meer.

Weinige stemmen in de hele wereld hebben zo constant de zorg voor de vrede bepleit. Hij verlaat nu de scène te midden van oorlogen. Tot in zijn laatste paasboodschap op zondagmorgen, 20 april, door iemand anders voorgelezen, vermeldt hij de oorlogen en hun gevolgen in de Kaukasus, Soedan, Libanon en Syrië, Myanmar, Oekraïne, Gaza en Israël.

Bouwstenen voor de toekomst

Het hele verhaal, onmogelijk volledig op te roepen, is opmerkelijk veelkleurig en niet allemaal tot één harmonisch geheel te herleiden. Wel laat deze ongewone leider vele degelijke bouwstenen achter waarop we samen verder het nieuwe collegiale huis mogen gestalte geven met de opkomende generatie.

“De jeugd is niet de toekomst, zei hij, ze telt nu al ten volle mee, met durf en openheid.” “Hoop stelt nooit teleur”, daar was hij diep van overtuigd, met de apostel Paulus.

Een jonge vrouw zei: “Woorden van hem zal ik vergeten. Maar niet zijn stijl”. Een hindoe zag hem eventjes en zonder woorden ontdekte de vrije mens, geheel toegewijd aan wie tegenover hem staat, vrij en innig begaan, enkel bezorgd dat de ander mag groeien, ten goede en ten leven. Hij zag hem en vond de volwaardige meester die het grote Leven dient.

Gestorven, treedt hij nu binnen in een nieuwe feestelijke ruimte: de gemeenschap der heiligen. Wat velen niet weten, is dat hij in twaalf jaar, meer dan al zijn voorgangers sinds twee, drie eeuwen, mannen en vrouwen tot heiligen heeft verklaard! We mogen er zeker van zijn dat hij dus goed ontvangen zal worden aan de overkant!

Trouwens, wat hemzelf betreft, las ik het volgende: kardinaal Martini (+2012) was ook een jezuïet zoals kardinaal Bergoglio en bij het conclaaf van 2005 eveneens een kandidaat-paus (papabile). Geen van beiden werd verkozen.

Enkele tijd later, terug in Jeruzalem, werd aan Carlo Maria Martini gevraagd wat hij dacht van zijn confrater uit Argentinië. Hij liet het bij deze vier luttele woorden: “Bergoglio è un santo!” Voor sommigen, zo hoorde ik in Noord-Italië, is de keuze van de jezuïet Bergoglio tot paus in 2013 een knipoogje van de overkant van de jezuïet Martini naar onze generatie. Waarom niet wachten op nieuwe knipoogjes, nu van Franciscus, voor wie zijn opvolger wordt?

Een Syrische monnik, Jihad, overste van het klooster van Mar Moussa, schreef in een rondschrijfbrief: “Laat ons bidden voor een degelijke opvolger, ja een nog betere paus!”

Op 25 april 2025, feest van de stad Rome en van de evangelist Marcus.

Br. Benoît Standaert

Lees ook:

My Selfie With Francis: The Digital Legacy of an Approachable Pope (The New York Times) https://www.nytimes.com/2025/04/26/world/europe/pope-francis-selfies-photos-videos.html

Vaticaans jargon ontcijferd: van sede vacante tot habemus papam. Een nieuwe paus kiezen, gaat gepaard met veel rituelen, procedures en moeilijke termen. Van camerlengo tot conclaaf – hier lees je wat ze betekenen (Otheo.be) https://www.otheo.be/nieuws/vaticaans-jargon-ontcijferd-sede-vacante-habemus-papam

Lees verder (inhoud april 2025)