Marianne Birthler: leven voor de vrijheid. Paralellen tussen de DDR-tijd en de huidige VS

Marianne Birthler werd in 1948 geboren in Berlijn en groeide op in de DDR. In de jaren tachtig engageerde ze zich in verschillende oppositiegroepen zoals Arbeitskreis Solidarische Kirche en Initiative Frieden und Menschenrechte. Na de ‘vrijheidsrevolutie’ nam Birthler deel aan de Centrale Ronde Tafel en werd lid van de ‘Grünen’ na de hereniging van Duitsland. Van 2000 tot 2011 was ze Bundesbeauftragte voor Stasi-documenten. In die functie zette ze zich in voor de verwerking van de SED-dictatuur. Vandaag is ze auteur en een veel gevraagde gastspreker. Ze leeft in Berlijn.

In een interview met journaliste Tina Hildebrandt in ‘Die Zeit’ van 3 april 2025 ziet ze paralellen tussen de DDR-tijd en de huidige VS.

Buitenwereld en binnenwereld

Wanneer kantelt een democratie? Het begint met een versterkt onderscheid tussen de buitenwereld en de binnenwereld: de binnenwereld van vertrouwen en de buitenwereld van wantrouwen.

Het begint wanneer we al vroeg aan kinderen zeggen: spreek daarover liever niet op school. Je krijgt dan een schaar in je hoofd: we zijn ons helemaal niet meer bewust dat we onszelf censureren en je leert heel snel te onderscheiden tussen de mensen die oprecht trachten te blijven en de mensen die bijdraaien. Vrienden gaan verloren, maar je krijgt er andere bij.

Wat zijn de waarschuwingssignalen als je naar de staat kijkt?

Een sterk signaal is de relatie met de waarheid. In de VS kan je dat goed zien: het is voor Trump totaal onbelangrijk of iets klopt of niet. Bepalend is of en hoe het werkt. Dat is in dictaturen ook zo, bij Poetin ook.

Er zijn graduele verschillen tussen een dictatuur en een autoritair regime. Er wordt geprobeerd om voor de grensgevallen nieuwe begrippen te lanceren zoals ‘gestuurde democratie’ of ‘illiberale democratie’.

Die begrippen zelf tonen al de vermenging. Formeel is de VS nog steeds een democratie, maar er zijn al heel wat punten die duidelijk maken dat er iets aan het kantelen is.

Ik moet effectief aan de DDR denken als ik het nieuws over de VS hoor. Als ik deze ‘Buckelei’, die buigzaamheid tegenover Trump zie, of de ‘voortuitsnellende’ gehoorzaamheid bij journalisten of politici, dan herinnert mij dat aan de gedragingen van toen. De verandering is vooral af te lezen aan hun houding: hoe voorzichtig of ijverig ze zijn om in de smaak te willen vallen.

Geliefd worden, voordeel halen, angst

Meestal is het een mengeling van geliefd willen worden, voordeel kunnen halen en angst. Bij de eedaflegging van Trump kreeg je een beeld van de ‘techmiljardairs’. De buiging en kruiperij van Marc Zuckerberg bezorgde hem een toegangskaartje naar de nieuwe macht. Ik heb daarbij hetzelfde fysieke onbehagen gevoeld als ik destijds ook in de DDR kreeg bij zulke vleierij.

Het verrast mij niet dat er zo weinig kritiek is in Amerika, het land dat nochtans zo sterk de vrijheid en individualiteit beklemtoont. De motivering om niet uit de boot te vallen, is minstens zo sterk als de angst om iets verkeerds te doen.

Ik herinner me nog dat ik als jonge moeder in een bijeenkomst van ouders zat. Ik wou een kritische opmerking maken, maar had angst om mijn mond open te doen. Het was helemaal geen gevaarlijke situatie, maar zelf opstaan en riskeren dat men het hoofd zou schudden bij wat ik zei, was al voldoende.

Ook mijn moeder schiet me nu te binnen, ze was een angsthaas. Ze zei: “kinderen, zorgt ervoor dat je geen aanstoot geeft. Maak dat de mensen je graag zien”. Dat vind ik een domme boodschap.

Weerstand

Maar er is wel degelijk weerstand op komst. Wellicht nog zwak, maar die zal groeien. Eerst is er een hele tijd ongeloof, of de illusie dat het allemaal wel vanzelf zal voorbijgaan. Eigenlijk vertrouw ik erop dat de Amerikanen van zich zullen kunnen afschudden wat ze niet meer willen verdragen.

Het succes van de weerstand hang af van de hoop waardoor ze wordt geleid: gaat het erom een systeem omver te werpen, of wil je de volgende dag zelf nog in de spiegel kunnen kijken? Soms is dat al voldoende.

In Berlijn en in Brandenburg was er in de jaren zeventig een bisschop met aanzien, Kurt Scharf. In de nazitijd was hij wel niet in de weerstand, maar hij uitte zich kritisch (nvdr: als lid van de Bekennende Kirche). Later, in de DDR, was hij ook geen ‘meegaander’. Op een vraag van een student of hij nooit angst had gehad, antwoordde hij: “Natuurlijk had ik angst. Maar de angst om mijn vrienden te ontgoochelen was groter”.

Dat heb ik goed begrepen. We hebben allemaal onze reële of gefantaseerde personen in onszelf voor wie we willen bestaan, misschien een grootmoeder, of een literaire figuur.

Leren tegenspreken: Gerd Poppe

Normaal gesproken vergewist men zich samen met anderen en leert men tegenspreken en weerstand ontwikkelen. Samen met mensen door wie men ook aangemoedigd en gedragen wordt, die moed inspreken. Maar er zijn ook mensen die helemaal uit zichzelf die sterkte ontwikkelen.

De onlangs overleden Gerd Poppe was zo een voorbeeld. Hij was een burgerrechtenactivist die intensief door de Stasi bespioneerd werd, later minister werd in de overgangsregering van de DDR en vanaf 1998 als Bundesbeauftragte voor mensenrechten fungeerde. Hij was het ijkpunt voor vele opposanten in de DDR. Ook voor mij.

Ook nu vraag ik me steeds af: wat zou ‘Poppoff’ hierover zeggen? Hij voelde haarfijn aan waaraan hij moest meedoen en wanneer niet. Daarin was hij soms hard, men zou kunnen zeggen: onverbiddelijk. Maar dat heeft hem in zijn houding als dissident zeer sterk gemaakt.

Wanneer begint het zwijgen?

Het punt waarop men ziet dat de toestand van staten of regimes onomkeerbaar wordt en dat er weerstand moet worden geboden, wordt pas nadien duidelijk. Wanneer ben ik begonnen met te zwijgen om geen problemen te krijgen? Wanneer voelde ik onbehagen omdat anderen over mijn leven beschikten? Die vragen moet men ook stellen in een democratie. Maar in een dictatuur zijn ze inherent aan het systeem.

Vier jaar op onze tanden bijten?

Moeten we nu zoals John Bolton (een adviseur van Trump in zijn eerste ambtstermijn, maar nu een criticus) voorstelt, vier jaar op onze tanden bijten?

Ja en neen. Op vier jaar tijd kan er in een samenleving heel veel gebeuren. De samenleving krimpt moreel gesproken, burgermoed en eigenzinnigheid worden weggetraind. Ik heb destijds in de DDR met kindergroepen gewerkt. Een klein meisje vroeg me toen ooit: “Mevrouw, moet ik zeggen wat verwacht wordt, of wat ik zelf denk?” Ik dacht toen: deze vraag neem ik mee tot ik oud en grijs ben.

Methode Manfred Stolpe

Wat in de VS gebeurt, is niet zozeer een revolutie van bovenaf, maar eerder een staatsgreep. Een staatsgreep ziet er normaal een beetje anders uit, maar er zijn heel veel gelijkenissen. Hoe moeten we daarmee omgaan?

Europese leiders zoals Manuel Macron, Georgia Meloni en Keir Starmer zijn naar Washington getrokken. Ze hebben met tamelijk veel vleierij hun slag proberen thuis te halen in het Witte Huis. Dat is het ‘principe Manfred Stolpe’ (nvdr: van 1982 tot 1989 was hij plaatsvervangend voorzitter van de Bond van Evangelische Kerken in de DDR, na de Wende werd hij minister-president van Brandenburg).

In de DDR heeft Manfred Stolpe, een soort kerkelijke diplomaat, contact onderhouden met de staatsveiligheid en de SED-partij. Velen zijn hem hiervoor dankbaar omdat hij mensen buiten de gevangenis heeft gehouden of naar het Westen heeft geholpen.

Anderzijds was hij in de ogen van de Stasi niet alleen een instrument, maar ook een bondgenoot. Hij heeft dat gerechtvaardigd met de zin: “Wie met de duivel eet, moet een lange lepel hebben.”

Natuurlijk moest hij met de Stasi vertrouwelijk omgaan, anders had hij geen mensen kunnen helpen. Maar er is een duidelijke grens die men vroeg of laat zal overschrijden.

Namelijk op het ogenblik dat men de mensen die men eigenlijk wil helpen, beetneemt en hen in het ongeluk stort. Stolpe heeft ons destijds niet alles over zijn rol verteld. Als hij ons zou hebben gezegd: “ik heb volgende week een afspraak met de Stasi”, dan zouden we hem niet vertrouwd hebben. Het spel zou afgelopen zijn, en dus ook zijn macht.

Hoelang kan vleien duren?

Men kan zich de vraag stellen of de vleiende methode ook bij Trump wel functioneert, maar ik denk het wel. Het gebeurde vroeger ook aan hofhoudingen, het gebeurt ook in veel huwelijken. Maar de vraag is toch: wat gaat daarbij verloren?

Veel dissidenten sloten zich liever bij Vaclav Havel (nvdr: de bekende Tsjechische dissident die na de Wende de eerste president van Tsjechoslovakije zou worden) aan, namelijk bij zijn poging om ‘in waarheid’ te leven.

Verder zijn er mensen die een spel spelen zoals Stolpe. Hij geloofde dat hij slimmer was dan de Stasi; dat hij het was die de Stasi gebruikte en niet omgekeerd. Wat natuurlijk onzin was.

Vandaag denkt Trump dat hij slimmer is dan Poetin, maar ik denk dat het omgekeerde waar is. Poetin neemt Trump beet omdat hij verstandiger is en omdat Trump hem eigenlijk benijdt.

Trump bekijkt de wereld als een verzameling van grondgebieden die hij al dan niet koopt. Hij is eigenlijk geen politieke mens. En misschien droomt hij nog meer van de Nobelprijs voor de Vrede dan van een wereldmacht. Poetin is anders. Koeler, berekender, machtsgeiler.

Is democratie voor de democraten dan niet belangrijk?

Vraag van journaliste Tina Hildebrandt: Tijdens de verkiezingen in de VS heeft tegenkandidaat Kamala Harris Trump als een bedreiging voor de democratie omschreven. In Duitsland hebben de centrumpartijen dat geprobeerd met de AfD. Dat is in de twee gevallen niet gelukt. Is democratie voor de democraten dan niet belangrijk?

Antwoord van Birthler: Die vraag zou ik graag over tien jaar beantwoorden. Men mag niet vergeten dat democratie en vrijheid geen wonderdingen zijn, maar velen juist angst bezorgen.

In het begin van de jaren negentig was ik minister in Brandenburg en ik heb geprobeerd om leraren te overtuigen van de waarde van democratie, en dat is mij maar ten dele gelukt.

Mij werd toen meegedeeld dat velen in alle stilte toch weer de oude DDR-schoolboeken hadden bovengehaald en de oude inhoud ervan verspreidden. Op een bijeenkomst stond een lerares op en zei: “nu kan ik mijn beroep eindelijk uitoefenen zoals ik het had gehoopt”. Anderen reageerden daar woedend op. Ze wilden dat er gezegd werd wat ze moesten doen. Want met de vrijheid komt ook het risico om fouten te maken.

1989: voorbarige hoop

Onze hoop van 1989, dat de liberale democratie gewonnen had, was voorbarig, maar het zou niet anders hebben gekund. Zonder hoop zouden er geen revoluties plaatsvinden, en ook geen huwelijken.

Ik ben opgegroeid met de idee dat de mensheid zich altijd ontwikkelt in de richting van vooruitgang. Van die gedachte moest ik afscheid nemen. Het gaat op en af.

Vraag: Zijn we op de weg naar beneden al helemaal onderaan aangekomen?

Birthler: Neen. Anders zouden we hier allebei niet zitten en zo openhartig spreken. Dat kan ook nog veranderen, in de zin dat we elkaar niet meer vertrouwen.

Vraag: dat ik het niet vertrouw om u die vragen te stellen, en dat u het niet vertrouwt om erop te antwoorden?

Birthler: Die situatie heb ik jammer genoeg meegemaakt.

Vraag: Kan dat opnieuw gebeuren?

Birthler: Dat zou ik niet durven uitsluiten. En dat bezorgt me een nieuw soort angst.

Tina Hildebrandt leidt samen met Heinrich Wefing het ‘Politik Ressort’ van het weekblad ‘Die Zeit’ in Berlijn. Ze is ook co-host van de politieke podcasts van ZEIT en ZEIT ONLINE.

(Parafrasering en vertaling uit het Duits door Marc Colpaert)

Lees verder (inhoud april 2025)