Optimisme zonder hoop – het ultieme coping mechanisme?

De Nederlandse auteur Tommy Wieringa schreef een essay voor de Maand van de Filosofie in Nederland over de toestand van de wereld en de existentiële bedreiging van de klimaatcrisis. De titel van het werkje en meteen ook zijn belangrijkste boodschap voelt aan als een stomp in de maag: ‘Optimisme zonder hoop’.

De schrijver maakt ons deelgenoot van zijn stijgende wanhoop bij de relatieve inactie van de wereld ten opzichte van de grootste crisis die de mensheid en alle andere wezens op de planeet bedreigd. Een crisis waarvan we bovendien niet kunnen verhopen dat die binnen afzienbare tijd onder controle kan worden gebracht, zoals dat in het verleden met andere crisissen wel is gebeurd.

Wieringa engageerde zich ook al voor het lot van de Oekraïners en schreef een boek (‘Konvooi’) over zijn laatste reis naar het land waarin hij een hulpkonvooi met goederen vergezelt en tot dicht bij het front reist.

Hij ziet de agressie van de Russische dictator en de opkomst van zijn Amerikaanse evenknie, die druk bezig is de democratie af te breken, niet los van de klimaatcrisis en het falen van de mensheid om die onder controle te krijgen.

Barre tijden voor waarheidsvinders

Zodra je iets weet of over kennis beschikt die je daarvoor niet had, kan je het niet meer ‘onweten’. Dat is de vloek van onze soort, een wezen met een geheugen te zijn – één van de lastigere aspecten van de condition humaine, hoewel de eigenschap onmiskenbaar ook grote voordelen heeft.

Maar met die kennis komen ook verantwoordelijkheden. Consequenties die zich opdringen aan ons geweten of aan ons gevarencentrum. Tenzij je natuurlijk ontsnappingsstrategieën inzet zoals complottheorieën.

Het zijn barre tijden, ook voor wie de wetenschappelijke consensus aanvaardt en het destructieve karakter van de systemen waarop we onze welvaart hebben gebouwd onder ogen wil zien. Het is heel duidelijk waar we op afstevenen, en alle bemoedigende ontwikkelingen ten spijt, komt die twee graden-opwarming onverminderd op ons af, met de door wetenschappers gevreesde kantelpunten en alle ellende die deze kunnen meebrengen.

In voor- of vroegwetenschappelijke tijden wisten we niet wat er met de planeet gebeurde. We zagen het geheel niet, omdat er geen systematische dataverzameling was of geen empirisch onderzoek op voldoende grote schaal en al helemaal geen visuele ondersteuning in de vorm van grafieken of camera- en videobeelden.

Die zijn er vandaag wel, en de data nemen toe, jaar na jaar. Overal ter wereld wordt de schade opgemeten en genoteerd, in toenemende mate wordt er automatisch geregistreerd door sensoren en meetstations en draadloos doorgegeven aan gegevensbestanden in de wereldwijde clouds.

Vanuit de ruimte brengen satellieten de aarde in kaart en bespeuren hun artificiële ogen elke vierkante meter van onze blauwe planeet. Of het nu gaat over methaanlekken, ontbossing of bosdegradatie, wijziging van regenpatronen, terugwijken van gletsjers en het teloorgaan van de cryosfeer (de gebieden waar water voorkomt in de vorm van sneeuw, permafrost, pakijs of gletsjers), de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer…, we weten het.

Ook de alarmerende achteruitgang van de biodiversiteit, die de gezondheid van onze biosfeer reflecteert, is goed gedocumenteerd. Tienduizenden populaties van gewervelde soorten overal ter wereld worden gevolgd, hun aantallen worden bijgehouden en vormen mee de zogenaamde Living Planet Index, waarmee we een goede indicator hebben voor de gezondheid van het planetaire ecosysteem waarvan we afhankelijk zijn.

Spoiler alert: de achteruitgang bedraagt gemiddeld 68 procent ten opzichte van de toestand in 1970. Al die data en die kennis zijn niet controversieel. Ze zijn goed gedocumenteerd, op wetenschappelijk verantwoorde wijze verzameld, en vrij beschikbaar voor al wie erin geïnteresseerd is.

Geloof wat je wil, zeggen Trump en co

In onze moderne democratieën staat het de burger vrij te geloven wat hij wil en zijn, haar of hun beeld van de werkelijkheid te laten afhangen van dagelijkse observaties, anekdotische ervaringen en de al dan niet gefundeerde meningen van allerhande klaviertijgers op sociale media.

Dat dat geen waarheidsgetrouw beeld oplevert, is minder belangrijk dan of ze met die verworven informatie kunnen scoren op diezelfde sociale media.

Uitgaan van persoonlijke observaties om de stand van de wereld te verklaren, is ook erg onderhevig aan het ‘shifting baseline syndrome’ – een krachtig principe dat grote veranderingen negeert die plaatsvonden voor het referentiepunt van de betrokkene: vaak gaat het dan om de eigen kindertijd – voor ieder mens die opgroeide in relatieve welstand geldt die als de droomtijd, gestold in de tijd, waartegen alle veranderingen worden afgezet.

Zo zien we bijvoorbeeld dat de curve die de achteruitgang van de biodiversiteit aangeeft in Europa veel platter is dan die in het globale Zuiden. Dat is omdat de grote achteruitgang hier plaatsvond voor 1970.

Problematisch genoeg maakte een populistisch discours opgang. Niet alleen onder extreemrechtse partijen die er geen probleem van maken om mensen voor te liegen, maar ook onder centrumpartijen die al decennialang aan de knoppen van de macht zitten.

Door eerst de problemen te negeren en ze vervolgens slechts halfslachtig te erkennen en aan te pakken, verzuimden ze hun verantwoordelijkheid te nemen en te werken aan een draagvlak.

Bovendien maakten ze de kapitale fout om de thema’s van extreemrechts over te nemen en ze zo in de praktijk tot de inzet van de volgende verkiezingen te maken. Waardoor we nu met een nieuwe cohorte aan klimaatontkennende gewetenloze autocraten zitten.

Over de oligarchie van techtycoons die in de VS de president omringen, schrijft Wieringa: “Noch nooit hebben ze een diepere gedachte aan maatschappij of solidariteit gewijd; een samenleving met onderling afhankelijke maatschappelijke relaties en dwarsverbanden bestaat domweg niet voor ze. Er zijn alleen consumenten en volgers, er is alleen winst en verlies”.

Dat is wellicht een accurate omschrijving van de meedogenloosheid waarmee deze lieden hun zaken bestieren ten koste van alle moeizaam opgebouwde sociale vooruitgang en de planetaire grenzen.

Toxisch populisme

Met de toxische mix aan populisme, antiwetenschappelijke sentimenten en een dagelijkse niet aflatende shitshow van valse berichten die het vertrouwen van de burger in de democratische instellingen ondermijnen, dreigen we het kind met het badwater weg te gooien.

Trump en consoorten slagen erin miljoenen mensen voor hun model te winnen, ondanks de leugens; de angst voor het ongewisse en het verlies van toekomst is een vruchtbaar terrein voor de leugen, merkt Wieringa op.

“Breng ze buiten zichzelf van angst, zweep ze op tot woede, maak dat ze nergens meer op vertrouwen, zodat ze overal in geloven.” Vandaar de voortdurende stroom van leugens. Eén onhandig gepleegde leugen af en toe, dat is de oude politiek – dat komt dan uit, dan is er een schandaaltje in de media, burgers lezen hoofdschuddend hun krant, waarin het hele verhaal wordt uitgespit.

De trumpiaanse innovatie heet ‘flood the zone’, waarbij de leugens elkaar zo snel opvolgen dat ze niet snel genoeg ontmaskerd kunnen worden. Terwijl worden ontmaskeraars weggezet als agenten van de elite, en de leugenaar ontkent staalhard de leugen en rehabiliteert ze met een twijfelachtige kwalificatie als ‘alternatief feit’ tot iets dat alleen meer twijfel produceert bij het doelpubliek.

Afzondering en onmacht, dat wil zeggen, het fundamentele onvermogen om te handelen, in welke vorm dan ook, zijn altijd de kenmerken van de tirannie geweest.

Denk aan het Rusland van Poetin, die zijn volk dusdanig tiranniseert dat het murw is en geïsoleerd, verstoken van solidariteit en menselijke waardigheid.

Terwijl geïsoleerde mensen per definitie machteloos zijn, ontstaat macht altijd uit het samen handelen van mensen, het handelen in gezamenlijk overleg. Die mogelijkheid wordt Russen ontnomen door een genadeloze repressie.

De link tussen het hedendaagse autoritarisme en de fossiele verbrandingsmachine is groot. Die laatste komt altijd met een grote concentratie aan geld en macht.

Dictators zoals Trump en Poetin kunnen die in hun voordeel aanwenden. Dat zien we nu weer open en bloot met Trump die opnieuw alles op fossiel wil inzetten en Poetin, die zijn ‘oliegarchen’ stevig onder de knoet houdt zodat hij zijn dromen van een imperiaal Rusland kan realiseren.

Hernieuwbare energie daarentegen is decentraler, maakt mensen en samenlevingen onafhankelijker en vormt daarom een bedreiging voor die imperiale ambities.

Particuliere strategieën of massale actie

Al deze reactionaire bewegingen op het wereldtoneel maken de vraag of de klimaatcrisis nog gestopt kan worden er niet makkelijker op. Het gebrek aan afdoende actie betekent een groeiende opeenvolging van steeds grotere problemen (mislukte oogsten, stijgende prijzen, toenemende conflicten, etc.) die de handelingsmarges van landen en de draagkracht van bevolkingen nog extra zal aantasten. De kans dat we hier ongeschonden voorbij raken, is minimaal.

Tegenover die hopeloosheid plaatst Wieringa een optimisme van het temperament, dat los staat van stemmingen en omstandigheden en niet is zoals hoop, dat afhankelijk is van een verlangen naar beterschap.

De vraag is echter wel of een dergelijke stoïcijnse ingesteldheid realistisch is voor iedereen. Het is fijn dat Wieringa een bewuste burger is die dagelijks het afval opraapt tijdens zijn ochtendwandeling. Dat brengt echter weinig zoden aan de dijk en zal niet helpen, tenzij we het lot van lemmingen die zich ritueel in de afgrond storten als aantrekkelijk beschouwen.

Het enige dat echt kan helpen is: organiseer u, sluit u aan en overtuig uw buren, uw familie en uw vrienden om bij de volgende klimaatbetoging massaal mee de straat op te gaan. Zo massaal, dat niemand die kan bewegen nog thuis achterblijft. Zodat zij die het moeten zien, het niet meer kunnen negeren.

Activeer de stille meerderheid, zoals een artikel van The Guardian onlangs suggereerde. Daarin citeert de krant mondiaal onderzoek dat vaststelde dat maar liefst 89 procent van de wereldbevolking sterkere klimaatactie wil, maar het gevoel heeft in een spiraal van stilte te leven, omdat ze denkt slechts een minderheid te vormen.

De fameuze Wereldzadenbank van Svalbard (op het Noorse eiland Spitsbergen), gelegen in de diepten van een verlaten kolenmijn op een afgelegen eiland in de Noordelijke IJszee heeft haar praktische nut al een keer bewezen, zo vertelde me de Antwerpse fotograaf Christian Clauwers die het project al enkele malen bezocht en er zelfs een boek over maakte.

In 2015 moest de Wereldzadenbank al bijspringen om een door de Syrische burgeroorlog vernietigde collecte van zaden in Aleppo te herstellen.

Die onherbergzame plek zou veilig moeten zijn voor de klimaatverandering, zou je denken. Het is er standaard  -18 graden Celsius en een isolerende laag permafrost beschermd de ondergrondse spelonken. En toch, in 2016 forceerde een krachtige stroom smeltwater, veroorzaakt door de onwaarschijnlijk warme Arctische zomer, zich een toegang tot het complex, waardoor een deel ervan overstroomde. Gelukkig zonder de voorraad te beschadigen. De ironie van die bijna-ramp kon niet groter zijn.

Particuliere coping strategieën van wufte schrijvers zoals Wieringa zullen ons helaas niet helpen erger te voorkomen. Het enige dat dat wel kan, is uit ons kot komen, op massale wijze.

Koen Stuyck

Tommy Wieringa (1967) brak door met Joe Speedboot (2005). Zijn roman Nirwana (2023) gaat over de klimaatcrisis. Hij schreef het essay voor de Maand van de Filosofie: Optimisme zonder hoop (2025).

Tommy Wieringa, Optimisme zonder hoop, Uitgeverij Pluim, Amsterdam, 2025, 96 p.  ISBN 9789493339965

De Afspraak (VRT) “Hoop is geen goede strategie”: Tommy Wieringa over zijn essay ‘Optimisme zonder hoop’https://www.vrt.be/vrtnws/nl/kijk/2025/04/01/daf-tommy-wieringa-over-essay-optimisme-zonder-hoop-mimir-5ec4a6/

Mensheid doet allereerste opname uit ‘Ark van Noach’ door oorlog in Syrië (Knack) https://www.knack.be/nieuws/milieu/mensheid-doet-allereerste-opname-uit-ark-van-noach-door-oorlog-in-syrie/

Lees verder (inhoud april 2025)