Sebastião Salgado (1944-2025)
De wereldbekende Braziliaanse fotograaf, Sebastião Salgado, is vrijdag 23 mei 2025 op 81-jarige leeftijd in Parijs overleden aan de gevolgen van malaria. Hij was zonder twijfel een van de meest toonaangevende reportagefotografen van de twintigste eeuw die tot kort voor zijn dood nog heel actief was. Op 3 april was hij bijvoorbeeld nog aanwezig bij de opening van zijn tentoonstelling ‘Amazônia’ in Tour & Taxis in Brussel.
Zijn rijke oeuvre is indrukwekkend, esthetisch gevat in unieke zwart-witbeelden en zeer veelzijdig. Maar altijd is er een sociaalkritische ondertoon aanwezig. Salgado wilde onrecht, uitbuiting, droogte, klimaatverandering, maar ook de verdwijnende schoonheid van de Aarde in beeld brengen en met zijn beelden mensen een geweten schoppen.
“It is with deep sorrow that we announce the passing of Sebastião Salgado, our founder, mentor and eternal source of inspiration”, meldde het Instituto Terra vrijdag 23 mei in een korte mededeling. Instituto Terra is de nonprofit organisatie die Salgado samen met zijn vrouw en trouwe partner Lelia Deluiz Wanick Salgado oprichtte.
Sebastião Ribeiro Salgado werd geboren op 8 februari 1944 in het kleine Braziliaanse stadje Aimorés in de staat Minas Gerais. Omdat in zijn geboortestad het onderwijsaanbod beperkt was tot 16 jaar trekt hij in 1960 naar Vitória, de hoofdstad van de staat Espirito Santo, om daar zijn secundair onderwijs af te werken (1962). Het jaar daarop gaat hij aan de universiteit economie studeren.
1964 is echter ook het begin van de militaire dictatuur in Brazilië waartegen hij zich als student meermaals zal afzetten. Het is een periode van engagement en activisme die zijn latere werk als fotograaf diepgaand zullen beïnvloeden.
In 1967 studeert hij af en trouwt hij met Lélia Deluiz Wanick. Zij krijgen twee jongens: Juliano en Rodrigo. Zijn jongste zoon lijdt aan het syndroom van Down.
In 1969 behaalde hij aan de universiteit van São Paulo een master in de economie, maar het koppel besluit al snel Brazilië met zijn repressieve dictatuur en de bijbehorende censuur te verlaten en naar Parijs te verhuizen. Daar werkt hij nog aan een doctoraat en zij studeert er architectuur.
In 1971 verhuizen ze naar Londen waar hij aan de slag gaat voor de International Coffee Organization. Voor zijn werk moet hij geregeld naar Afrika reizen, onder meer voor opdrachten voor de Wereldbank. Het is de periode van de grote droogte en hongersnood in de Sahel. Deze situatie grijpt Salgado zo aan dat hij begint met het maken van fotoreportages.
Hij besluit zijn carrière als econoom definitief vaarwel te zeggen en zich alleen nog met fotografie bezig te houden. In 1973 keren beiden terug naar Parijs, waar zijn leven als fotograaf echt van start gaat. Eerst als freelancer, vanaf 1974 kortstondig verbonden aan het fotoagentschap Sygma, vanaf 1975 bij Gamma.
In die jaren maakt hij reportages over de woelige gebeurtenissen in Portugal (Anjerrevolutie in 1974), de bevrijding van Angola en Mozambique van het Portugese kolonialisme (in 1975), de droogte en oorlogen in Afrika en de arbeidsomstandigheden van landarbeiders in Latijns-Amerika.
In 1979 verlaat hij Gamma en wordt lid van Magnum Photos waar hij 15 jaar deel van zal uitmaken. Hij reist zowat de hele wereld rond voor reportages die gretig worden gepubliceerd in de meest toonaangevende magazines in Europa en Amerika.
Hij voltooid in 1984 zijn lange reeks foto’s van Indianen en landloze boeren in Latijns-Amerika. Het resultaat is een eerste fotoboek: Other Americas. Dit boek zal zijn faam als sociaal geëngageerde fotograaf definitief vestigen.
Hieruit volgt een uitgebreide samenwerking met de NGO Artsen Zonder Grenzen (AZG). Tussen 1984 en 1986 zal Salgado gedurende 18 maanden de verschrikkelijke hongersnoden in Afrika in beeld brengen.
Vele van zijn foto’s worden in die jaren ook door Belgische NGO’s gebruikt voor affiches en campagnes. Uiteindelijk resulteren zijn fotoreeksen in twee magistrale fotoboeken: Sahel, l’homme en détresse (Frankrijk) en Sahel el fin del camino (Spanje). Een deel van de opbrengst van de tentoonstellingen en de verkoop van de fotoboeken gaat naar AZG.
Tussen 1986 en 1992 reist Salgado naar 23 landen om er beelden vast te leggen van de verdwijnende industriële manuele arbeid. In 1993 resulteert dat project in het boek Workers: An Archeology of the Industrial Era. Foto’s uit die reeks over arbeiders zullen over de hele wereld tentoongesteld worden tot op vandaag.
Daarna begint hij aan een fotoreeks over migratie: in meer dan 40 landen gaat hij mensen in beeld brengen die hun land of hun geboortegrond hebben moeten verlaten wegens oorlog, geweld, droogte of onderdrukking.
Zo zal hij als een van de eerste buitenlandse fotografen de gruwel van de Rwandese genocide van 1994 in beeld brengen en de vluchtelingenstromen in Zaïre (nu Congo) en Tanzania die daarvan een direct gevolg waren.
Daarbij aansluitend maakt hij ook een indrukwekkende reeks over de immer uitbreidende grootsteden en de gevolgen hiervan voor de armste bevolkingsgroepen.
De fotoboeken Migrations en The Children werden in zeven landen gepubliceerd en posters gebaseerd op deze foto’s vonden hun weg naar vakbonden, kerken, culturele centra en vormingsorganisaties over de hele wereld.
Andere fotoboeken die Salgado in de loop van de volgende jaren – telkens in nauwe samenwerking met zijn vrouw Lélia Deluiz Wanick – zal uitbrengen zijn: Les cheminots (1989) over de spoorwegarbeiders; An Uncertain Grace (1990 en 2002); The Best Photos (Brazilië, 1992); Photopoche (1993 en 2006); Terra (1997); Photopoche Serra Pelada (1999) over de erbarmelijke arbeidsomstandigheden in een openluchtgoudmijn in Brazilië; The End of Polio (2003); L’homme et l’eau (2005) en The Cradle of Inequality (2006).
In 1994 verlaat hij ook Magnum Photos om samen met zijn vrouw een eigen fotoagentschap op te richten: Amazonas Images (http://www.amazonasimages.com/), gevestigd in Parijs, dat uitsluitend het werk van Salgado zal uitbrengen en beheren. Zijn vrouw is er directeur.
In 2004 begint hij aan een nieuw jarenlang project dat de naam Genesis zal meekrijgen. Dit is een enigszins verrassende wending in zijn carrière. Hij gaat zich nu toeleggen op het fotograferen van landschappen en wilde dieren in een bedreigde omgeving.
In de schitterende documentaire film Le Sel de la Terre / The Salt of the Earth die in 2014 over Salgado’s werk en leven wordt gemaakt door Wim Wenders in samenwerking met zijn zoon Juliano Salgado, verklaart hij die wending “omdat hij zowat alle ellende van de wereld in beeld gebracht heeft en het nu tijd is voor iets anders”. Achteraf bleek dat hij er zelfs aan dacht om helemaal met fotografie te stoppen omdat hij de waanzin van het menselijke handelen en het geweld niet meer aankon.
Toch spreekt uit het Genesis-project ook een zeer uitgesproken engagement. Salgado wil niet zomaar mooie landschappen in zwart-witbeelden vastleggen, maar vooral waarschuwen voor het snelle verdwijnen van waardevolle stukken oernatuur en traditionele levenswijzen door het onoordeelkundig ingrijpen van de mens en de oprukkende industrialisering en modernisering.
Dit sluit dan weer aan bij een eerder project in zijn thuisland Brazilië. Al in 1991 investeert hij er in het herstel van een stuk van het bijna verdwenen Mata Atlântica, het oorspronkelijke woud aan de Atlantische kust van Brazilië met een uitzonderlijk rijke biodiversiteit.
Op zijn familieterrein in Aimorés heeft hij een educatief project opgestart met de bedoeling aan duurzaam landbeheer te doen. Meer dan één miljoen bomen werden aangeplant in de vallei van de Rio Doce in Minas Gerais.
Zoals vroegere reportages van Salgado worden de Genesis-reportages gepubliceerd in onder meer Paris Match (FR), Rolling Stone (VS), La Vanguardia (ES), Visão (PT), The Guardian (VK) en in La Repubblica (IT).
Voor zijn werk als sociaal geëngageerd fotograaf kreeg Salgado talloze onderscheidingen en prijzen (onder meer als honorary member van de Academy of Arts and Sciences in de VS; Grand Prix National in Frankrijk; de prijs Principe de Asturias in Spanje, Comendador da Ordem de Rio Branco in Brazilië).
Op 6 december 2017 werd hij zelfs opgenomen in de Franse Académie des Beaux-Arts, een van de vijf academies die samen het prestigieuze Institut de France in Parijs vormen. Hij bezette daar zetel nummer één, een van de vier die voor fotografen zijn voorbehouden.
In 2019 ontving hij de vredesprijs van de Duitse boekhandel voor zijn hele oeuvre.
Musea over de hele wereld hebben zijn werk aangekocht en stellen het regelmatig ten toon.
Toch kwam er ook vaak kritiek op zijn werk. Hij zou goed geld verdienen met zijn esthetische beelden van uitbuiting, ellende en oorlog. “U probeert de wereld te verbeteren”, vroeg een journalist aan Salgado naar aanleiding van de publicatie van Migrations.
Hij antwoordde: “Ik geloof niet dat ik de wereld kan verbeteren. Fotografie kan de wereld niet veranderen, niet alleen. Wel met anderen. Fotografie met humanitaire instellingen, fotografie met kranten, met televisie. Dan kun je misschien iets veranderen. Maar je bent deel van een systeem.”
“Toch geloof ik dat we een andere samenleving kunnen opbouwen. We hebben er de gereedschappen voor, het geld en de technologie. Zo is het ook met mijn fotografie. Ik veroorzaak de problemen niet. Fotografie is er alleen maar om ze te laten zien.”
“Als je arme mensen fotografeert, hoef je dat niet armoedig te presenteren. Uw krant toont mijn foto’s, Artsen Zonder Grenzen toont mijn foto’s, MST, de beweging van de landloze boeren. Iedereen kan het zien. Fotografie is een vormentaal, je toont vormen. De critici zouden zich moeten bekommeren om de ethiek van de huidige samenleving.”
Salgado heeft het merendeel van zijn vroegere foto’s gemaakt met een Leica R en M en een Pentax 645-camera.
Foto’s van Sebastião Salgado uit het fotoboek ‘Africa’ gepubliceerd bij Taschen (Köln, 2010, oorspronkelijke uitgave 2007) met commentaarteksten van de Mozambikaanse schrijver Mia Couto.
http://www.taschen.com/pages/en/catalogue/photography/all/01373/facts.sebastio_salgado_africa.htm
Sebastião Salgado nam deze foto tijdens de burgeroorlog en grote droogte in Ethiopië, waarbij diverse oorlogspartijen honger gebruikten als oorlogswapen. Deze foto werd als campagnebeeld gebruikt voor de 11.11.11-affiche van 1987. Ik vond dit beeld toentertijd zo sterk om het vergeten drama van de hongersnood en oorlog aan te klagen, dat de affiche jarenlang op mijn studentenkamer heeft gehangen, zonder dat ik toen besefte dat Salgado de fotograaf ervan was. Het lage standpunt en het contrast tussen het witte gewaad van de man en het dode kind in zijn armen maakt het beeld nog schrijnender.
Net als bij de vorige foto heeft Salgado hier een erg laag standpunt ingenomen waarbij het witte woestijnzand bijna ongemerkt overgaat in de verzengende lucht. Met dergelijke beelden wilde Salgado de internationale gemeenschap wakker schudden om in actie te komen tegen de hongersnood die de Sahel zwaar trof midden van de jaren tachtig.
Het extreme contrast tussen het donkere van de schuilhut en het harde zonlicht dat plotseling binnenvalt als het buitenluik opengaat, weerspiegelt de angst van de jonge vluchtelingen om ontdekt te worden en alsnog te moeten gaan vechten in een oorlog waarmee ze niets te maken hebben.
Door te werken met een geringe scherpte-diepte spreken de angstige ogen in het verscholen gezicht van het kind op de voorgrond de kijker nog directer aan. De ellende van de oorlog is hier in alle rauwheid weergeven. Salgado weet in zijn reportagefoto’s het juiste moment te kiezen om zijn boodschap kracht bij te zetten.
Voor zijn fotoreeks ‘Terra’ gaat Salgado op zoek naar landbouwgebieden die onder druk van de globalisering en de geïndustrialiseerde landbouw de boeren van hun gronden verdrijven. In Brazilië is grootgrondbezit nog alom tegenwoordig. De landarbeiders eisen steeds meer de gronden op waarop ze werken. Deze heel bekende foto is vanuit een hoog standpunt genomen waardoor de indruk van de grote massa nog sterker naar voren komt. Ook het woud van dreigende machetes tussen de gebalde vuisten van de boeren versterkt het beeld van krachtig verzet.
Met deze fotoreeks wist Salgado internationale bekendheid te verwerven. De erbarmelijke en levensgevaarlijke omstandigheden waarin de mijnwerkers, als mieren tegen de bergwand aan met zelfgemaakte ladders en touwen, moeten zwoegen, kreeg veel weerklank. Het zijn onwezenlijke beelden.
Dit is een beeld uit het Genesis-project van Salgado. De oudere fotograaf is hier afgestapt van de ‘ellende’ beelden van zijn vroegere werk om de traditionele levenswijzen van bedreigde gemeenschappen in harmonie met de natuur in beeld te brengen. Deze nomadische herders leven nog volgens een eeuwenoude traditie, maar hoelang nog, vraagt Salgado zich af. Uit een wat mistige achtergrond komen de indrukwekkende horens van het rund op de voorgrond.
Jan Van Criekinge
Lees ook:
- A lens on poverty and the environment: Sebastiao Salgado is dead at age 81 (Al Jazeera) https://www.aljazeera.com/news/2025/5/23/a-lens-on-poverty-and-the-environment-sebastiao-salgado-is-dead-at-age-81
- Le photographe franco brésilien Sebastião Salgado est mort à l’âge de 81 ans – (RTBF Actus). Le photographe franco-brésilien Sebastião Salgado, connu pour ses grandes photos en noir et blanc de conflits ou de la nature, est mort à 81 ans, a annoncé vendredi l’Académie des Beaux-Arts française, dont il était membre. Ses photographies de la forêt amazonienne sont en ce moment exposées à Bruxelles, à Tour & Taxis. https://www.rtbf.be/article/le-photographe-franco-bresilien-sebastiao-salgado-expose-a-bruxelles-est-mort-a-81-ans-11551629
- Expo photo Salgado: une déclaration d’amour à l’Amazonie (RTBF) Sebastião Salgado, 81 ans, garde des papillons dans le ventre. Le célèbre photographe brésilien vit une histoire qui résiste à l’épreuve du temps et se renforce même avec les années. Salgado est tombé amoureux de l’Amazonie brésilienne il y a tant d’années, de ses trésors, de ses habitants. Il lui dédie une sélection de 200 photographies, présentées à Bruxelles, et lui déclare sa flamme. https://www.rtbf.be/article/expo-photo-salgado-une-declaration-d-amour-a-l-amazonie-11527806
- Qui était Sebastião Salgado, le photographe qui a traversé les enfers et défié le temps pour éclairer le monde… en noir et blanc (RTBF) C’est l’histoire d’un homme qui a immortalisé la boue des mines, les puits de pétrole en feu, les cendres des famines, l’exode, l’espérance, la douleur et la lumière. Sebastião Salgado n’était pas seulement un photographe, il était une conscience en noir et blanc, un œil qui traversait le chaos pour révéler la dignité. À sa mort, c’est une certaine idée du monde, lente, profonde et fraternelle, qui s’éclipse avec lui. https://www.rtbf.be/article/sebastiao-salgado-le-photographe-de-legende-qui-a-traverse-les-enfers-et-defie-le-temps-pour-eclairer-le-monde-en-noir-et-blanc-11551833
- Sebastião Salgado : “Le coronavirus risque d’entraîner l’extinction des tribus indigènes d’Amazonie” (RTBF, 18 mei 2020) https://www.rtbf.be/article/sebastiao-salgado-le-coronavirus-risque-d-entrainer-l-extinction-des-tribus-indigenes-d-amazonie-10501748
- Replanter des forêts entières : le photographe brésilien Sebastião Salgado l’a déjà fait (RTBF, 17 juli 2019) https://www.rtbf.be/article/replanter-des-forets-entieres-le-photographe-bresilien-sebastiao-salgado-l-a-deja-fait-10265273
- Sebastião Salgado à Bruxelles pour “Kuwait: A Desert on Fire” (RTBF, 26 mei 2017) https://www.rtbf.be/article/sebastiao-salgado-a-bruxelles-pour-kuwait-a-desert-on-fire-9617541
- Sebastião Salgado https://pt.wikipedia.org/wiki/Sebasti%C3%A3o_Salgado
Video’s over het werk van Sebastião Salgado:
Revelando Sebastião Salgado Aurora Cinematográfica (2012) https://www.youtube.com/watch?v=u-A5_fW96Ek&t=1s
Sebastião Salgado: Sahel the end of the road https://www.youtube.com/watch?v=Ikr5_o_O3Ew&t=2s
Sebastião Salgado: Workers (Aperture, 1993) https://www.youtube.com/watch?v=p1WzOz4fiXs
Sebastião Salgado: From stark realities to vivid conservation | Talk to Al Jazeera (2024) https://www.youtube.com/watch?v=97iz37kool4
Entrevista exclusiva com Sebastião Salgado (Canal Arte1, São Paulo) https://www.youtube.com/watch?v=QDZKQ95aMgs
Roda Viva Retrô | Sebastião Salgado (2013) https://www.youtube.com/watch?v=clQKBpilxR4
Entrevista de Lélia Wanick e Sebastião Salgado por Míriam Leitão para Globo News (16/06/2012), Instituto Terra https://www.youtube.com/watch?v=8C5q26lSOsU
La masterclasse de Sebastião Salgado (France Culture, 2019) Depuis 1973, Sebastião Salgado n’a cessé de parcourir le monde avec son appareil de photographie à la main. Il partage ses expériences en compagnie d’Anaël Pigeat dans une Masterclasse enregistrée au festival Imagine, organisé par France Culture et le Centre Pompidou. https://www.youtube.com/watch?v=2Ld8Y0c0rAs&t=2s
Entretien avec Sebastião Salgado | Art & Écologie | Centre Pompidou (2022) https://www.youtube.com/watch?v=FvqVwURgYEI
Instituto Terra (Brasil) www.institutoterra.org
Expo ‘AMAZÔNIA’ van fotograaf Sebastião Salgado loopt van 4 april tot en met 11 november 2025, alle dagen behalve maandag van 10 tot 18 uur in Tour & Taxis (Shed 4), Brussel.
De Amazônia-tentoonstelling bevat 200 foto’s die de ongelooflijke rijkdom van het Amazonewoud en de mensen die er wonen laten zien. Een tentoonstelling geproduceerd en gepresenteerd door Tempora, ontworpen door Lélia Wanick Salgado, op muziek van Jean-Michel Jarre: https://expo-amazonia.com/nl/
