Hommage aan Valentin-Yves Mudimbe (1941-2025): dekolonisering van het denken over Afrika

door · Gepubliceerd · Geüpdatet

De Congolese filosoof, schrijver, dichter, historicus, hoogleraar en criticus Valentin-Yves Mudimbe overleed op dinsdag 22 april 2025 in North Carolina (VS) op 83-jarige leeftijd. Zijn indrukwekkende oeuvre had een diepgaande impact op postkoloniale en Afrikaanse studies. Toch zal zijn naam maar bij weinig Belgen een belletje doen rinkelen. Kritisch denken, intellectuele nauwkeurigheid en het heruitvinden van kennis: een terugblik op de nalatenschap van een onderschat Afrikaans denker.

Valentin-Yves Mudimbe werd geboren op 8 december 1941 in Likasi (toen Jadotville), in de mijnprovincie Katanga, van wat toen nog de kolonie Belgisch-Congo was. Als jonge man trad hij er in een klooster, maar hij verliet het al in 1962 om zich toe te leggen op de studie van de Afrikaanse geschiedenis.

Hij startte zijn studentenleven in Leuven, doctoreerde er, kwam terug naar Congo, maar vloog in 1979 – om politieke redenen aangezien hij zich kritisch opstelde tegen het bewind van president Mobutu van Zaïre – naar de Verenigde Staten.

Hij doceerde daar aan Haverford College (Pennsylvania) en Stanford University en bleef tot zijn dood professor emeritus in het literatuurprogramma van Duke University in North Carolina.

April 2025. Een eigenaardige stilte heeft de intellectuele wereld overspoeld. Een leegte, een afwezigheid, zwaar beladen van betekenis. Valentin-Yves Mudimbe stierf op 22 april en liet een immens, ontembaar gedachtegoed achter dat blijft knetteren als een sintel onder de assen. Hij was een van die denkers wiens werk nooit zal ophouden de aandacht te trekken en te ontroeren. Een discrete reus wiens boeken kritische zaden plantten in de hoofden van verschillende generaties.

Geboren in 1941 heeft hij de twintigste eeuw en al haar stuiptrekkingen meegemaakt. Hij werd gedreven door een onwrikbare strengheid en een kritische geest geleid door een verlangen om zijn verworven kennis met anderen te delen.

Valentin-Yves Mudimbe (1941-2025) (foto: Wikimedia Commons, CC BY-SA).
Valentin-Yves Mudimbe (1941-2025) (foto: Wikimedia Commons, CC BY-SA).

Filosoof, romanschrijver, dichter, literair criticus, hoogleraar… hij heeft in verschillende talen geleefd, in verschillende vormen, om anders over Afrika te denken. Zijn intellectuele leven, dat hij vooral in ballingschap buiten Afrika doorbracht, was dat van een zaaier en zijn ideeën openden niet zelden een bres in het wat vastgeroeste denkveld.

Met The Invention of Africa. Gnosis, Philosophy, and the Order of Knowledge, dat in 1988 verscheen, en een latere vertaling kreeg in het Frans (L’invention de l’Afrique, uitgegeven bij Présence africaine in Parijs in 2021), zette Mudimbe de Afrikaanse en postkoloniale studies op zijn kop.

boek cover

In dit meesterwerk stelt hij de kennis over Afrika ter discussie: wie spreekt er, waar komt die vandaan en in welke taal spreekt hij of zij? Hij stelt het begrip ‘gnosis’ voor – een verborgen kennis, ver verwijderd van de westerse disciplinaire categorieën die Afrika als hun onderzoeksonderwerp hebben genomen, maar waarvan de kennis vaak hol blijkt te zijn, vol van stereotypen, op de vlucht voor de realiteit van het continent.

Door deze impliciete dialoog met Michel Foucault creëert hij een nieuwe kritische ruimte, een tussenruimte van waaruit kan worden nagedacht over de wereld buiten haar koloniale grenzen.

Zijn vernieuwende theorieën omvatten het onschatbare idee van een ‘koloniale bibliotheek’, die hij presenteert als een verzameling teksten, voorstellingen en constructies waarmee het Westen Afrika jarenlang heeft gedefinieerd. Een logge erfenis die regel voor regel ontmanteld moet worden om de meervoudige echo’s van de Afrikaanse stemmen te kunnen herontdekken.

Maar Mudimbe nam geen genoegen met alleen maar aan de kaak te stellen van wat volgens hem verkeerd was: hij bouwde steen voor steen de fundamenten van de ‘bevrijde kennis’ over Afrika weer op.

Ongedisciplineerdheid gecombineerd met de nauwgezetheid die zijn kenmerk was, was bij Mudimbe een methode, een noodzaak, een vereiste om nieuwe plaatsen van kennis te creëren. Erfenissen deconstrueren om de complexiteit en veelheid van Afrikaanse ervaringen beter te kunnen weergeven, zonder nostalgie, zonder een ‘cultuur van ellende’ of fetisjisme. Denken om te deconstrueren, denken om vrij te kunnen ademen.

Covers van enkele boeken van Valentin-Yves Mudimbe (Présence africaine).
Covers van enkele boeken van Valentin-Yves Mudimbe (Présence africaine).

Zijn romans  – minder vaak geciteerd, maar net zo krachtig als zijn theoretische werken  – verlengden deze zoektocht naar kritisch denken. Voor hem was taal niet zomaar een werktuig, maar leek het veeleer een slagveld en een plaats van creatie, een manier om zelfbehoud te herwinnen, tegen de geschiedenis in, en om onze ogen wijd open te zetten.

Mudimbe leek te schrijven om op te graven en over te dragen. Zijn teksten fungeren vandaag de dag nog steeds als bakens in de mist van de hedendaagse debatten. Ze herinneren ons aan de kracht van de juiste woorden, de urgentie van ‘anders’ denken, en strengheid als een vorm van tederheid ten opzichte van de meervoudige waarheden die verborgen liggen in Afrikaanse werelden.

Zijn nalatenschap is immens. Niet in steen gebeiteld, maar springlevend, dwingt het ons om waakzame critici te zijn, om te luisteren, om voortdurend de opgelegde kaders in vraag te stellen. Het herinnert ons eraan dat identiteit een constructie is die altijd in vraag kan worden gesteld.

Valentin-Yves Mudimbe is er niet meer, maar zijn gedachtegoed blijft; het verlicht ons en leidt ons, en zo leven de noodzakelijke gedachten die altijd bij ons terugkomen en met dringende scherpte weerklinken.

Mudimbes blijvende nalatenschap spoort ons aan om intellectueel waakzaam te blijven in een wereld waar kennis voortdurend verschuift. Hij daagt ons uit om rigide categorieën te verwerpen, complexiteit met zorg te omarmen en ruimte te maken voor onzekerheid in plaats van overhaast te werk te gaan om deze op te lossen.

Voor Mudimbe betekent het dekoloniseren van kennis meedogenloze kritiek in combinatie met creatieve reconstructie. Het betekent het opbouwen van pluralistische en open kaders die de diverse ervaringen van Afrika eren zonder nostalgie of zelfgenoegzaamheid.

Gedurende zijn hele carrière ontving Mudimbe eredoctoraten van diverse universiteiten: Université Paris VII Diderot, de Katholieke Universiteit Leuven en de Université de Lubumbashi  – waar de Bibliothèque Mudimbe is gevestigd.

Hij ontving de gewaardeerde Herskovits Award van de African Studies Association in 1989 en was lid van de Société Américaine de Philosophie de Langue Française, de Society for Phenomenology and Existential Philosophy en het World Institute for Advanced Phenomenological Research and Learning.

Hij was Honorary Corresponding Member van de Académie Royale des Sciences d’Outre Mer in België en was een tijdlang voorzitter van het International African Institute (SOAS) aan de Universiteit van Londen.

Deze hommage (Hommage à Valentin-Yves Mudimbe (1941-2025) : penser l’Afrique autrement) verscheen op 7 mei 2025 op de website van de Franstalige culturele organisatie Coopération Education Culture (CEC asbl), Brussel: https://www.cec-ong.org/actualite/mudimbe.html

(vertaling uit het Frans door Jan Van Criekinge)

boek cover

Valentin-Yves Mudimbe, The Scent of the Father. Essay on the Limits of Life and Science in Sub-Saharan Africa, Polity Press, Critical South, VS, 2023, ISBN 9781509551392

Lijst van enkele van zijn bekendste werken:

Entre les eaux. Dieu, un prêtre, la révolution, Présence africaine, Parijs, 1973, ISBN 9782708706378

Le bel immonde, Présence africaine, Parijs, 1976, ISBN 9782708703322

L’écart, Présence africaine, Parijs, 1979, ISBN 9782708703674

The Invention of Africa. Gnosis, Philosophy, and the Order of Knowledge, Indiana University Press, Bloomington, 1988, 256 p. ISBN 9780253204684

L’invention de l’Afrique, (traduit par Laurent Vannini en français), Présence africaine, Parijs, 2021, ISBN 9782708709508

Shaba deux. Les carnets de mère Marie-Gertrude, Présence africaine, Parijs, 1989, ISBN 9782708705334

L’odeur du Père, Présence africaine, Parijs, 2000, ISBN 9782708703988

Lees ook:

  • Wie graag meer wil weten over de figuur Mudimbe kan de monografie van Kasereka Kavwahirehi lezen: V. Y. Mudimbe et la ré-invention de l’Afrique. Poétique et politique de la décolonisation des sciences humaines. Amsterdam-New York, Rodopi (‘Francopolyphonies’), 2006, 421 p. Te raadplegen en te downloaden op: https://journals.openedition.org/etudesafricaines/13462?lang=en
  • Valentin-Yves Mudimbe, sortir l’Afrique du regard colonial (RFI, 4 sep 2022) L’œuvre de Valentin-Yves Mudimbe, philosophe congolais né en 1941, a déconstruit le regard de l’Occident sur l’Afrique, notamment dans The invention of Africa (L’Invention de l’Afrique, 1988), devenu un classique des études africaines. Il a forgé le concept de bibliothèque coloniale, un ensemble de textes, de discours et de récits sur lesquels s’est construite l’image du continent. Il défend le principe d’un savoir africain à travers le principe de la gnose et défend une forme d’indiscipline intellectuelle. Il est l’auteur de textes romanesques et poétiques qui prolongent son œuvre théorique https://www.youtube.com/watch?v=4pdeaV5NoF4

Lees verder (inhoud juni 2025)

Tags:

Dit vind je misschien ook leuk...