Paul Verhaeghe: ‘Wijsheid’
Het laatste boek van Paul Verhaeghe, ‘Wijsheid’, is een parel. Ik heb het tweemaal gelezen, en zal het nog eens herlezen. Elke bladzijde ‘draagt’ en doet je stilstaan bij jezelf, je soortgenoten-medemensen en de wereld. Het duurt dus even voor je het boek(je) van 158 bladzijden uit hebt. Maar het schudt je dooreen. Het lijkt wel een synthese van alles wat de auteur tot nu toe schreef.
Twee dingen blijven bij mij enorm hangen. Het eerste is dat hij ‘Wijsheid’ opdraagt aan zijn recent overleden moeder. Naar we vermoeden: een wijze vrouw, geboren in een eeuw waar het mysterie van het leven veeleer door verhalen en mythes werd verklaard dan door wetenschap.
Wellicht ook een eeuw waar het goede, het ware en het schone, waar Verhaeghe regelmatig aan refereert, gekoppeld werd aan eenvoud, kleinschaligheid, betrouwbaarheid, authenticiteit en ‘gewoon’ doen.
Het tweede is de uitleg bij de foto van de voorkaft. De foto verwijst naar de ‘Clean Room’, een installatie van de Belgische kunstenares Sofie Muller tijdens de Malta Biënnale 2024. “In een lege ruimte liggen zeven levenskleine albasten baby’s achter glas op steriel ogende metalen tafels, netjes op een rij. Slechts één oogt normaal, zes vertonen afwijkingen, soms beperkt, soms allesomvattend.”
De kunstenares haalde haar inspiratie uit een studie van de nieuwste procreatietechnieken. Verhaeghe legt in zijn epiloog uit waarom hij deze foto koos. De albasten baby symboliseert het feit dat we “dankzij kennis eeuwenlang onze omgeving hebben aangepast aan onze noden”.
“De voorbije tien jaar zijn we erin geslaagd de genetische blauwdruk van dieren en planten te ontcijferen en vervolgens te wijzigen; we scheppen leven dat voordien niet bestond.”
“Wetenschappers verwerven een steeds grotere controle over de bouwstenen van organismen. Nog even en we zijn in staat ook onszelf wezenlijk te veranderen. Zoals altijd kan een nieuwe techniek ten goede en ten kwade gebruikt worden, beide wegen liggen open. Kennis vraagt meer dan ooit om wijsheid.”
De auteur bespreekt vanuit wetenschappelijk standpunt onze planetaire, sociale, psychologische en economische toestand, maar stelt meteen dat daarmee niet alles is gezegd.
Er ontbreekt een dimensie naast kennis, namelijk die van de wijsheid. De antwoorden op de vraag naar de zin van het leven hebben millennia wijsheid opgeleverd, maar een totaal andere kennis met een neerslag in kunst en cultuur, in ethiek en religie.
In de voorbije decennia verdwenen deze antwoorden naar de achtergrond. Kunst werd een markt, religie terreur en misbruik, ethiek is een zaak van commissies. Natuurwetenschappen en technologie hebben een soort paradijs opgeleverd.
Op alle vragen hebben we een antwoord. Pragmatisme zet te toon. “We beleven de onttovering van de wereld. Ondertussen raakt het paradijs oververhit. Nieuwe en oude problemen confronteren ons met de limieten van wat we kunnen weten en verplichten ons voor de spiegel te gaan staan. Het idee dat wij heer en meester over de schepping zouden zijn, blijkt een illusie en nog een gevaarlijke ook.”
In een laatste hoofdstuk blijkt dat ondanks de nieuwste wetenschappelijke antwoorden de existentiële vragen niet wijken. De mens met zijn brein en zijn bewustzijn staat immers niet boven de natuur.
De wetenschap moet weer ontdekken dat we deel zijn van die natuur, dat alles met alles samenhangt en dat toeval een belangrijke rol speelt.
Nu de kennis de natuur en dus ook onszelf heeft veranderd, is de meest indringende vraag voor de auteur: “Zijn we wijs genoeg om een keuze te maken voor een andere relatie met onszelf, met elkaar, met de wereld? Die keuzes kunnen er alleen maar komen na een ingrijpende machtsverschuiving”.
Het onderscheid tussen kennis en wijsheid verschijnt hier volgens Paul Verhaeghe “op het scherp van de snee. De kennis waarmee we de natuur hebben veranderd in ons voordeel, kan een onleefbare aarde opleveren”.
Marc Colpaert
Paul Verhaeghe, ‘Wijsheid’, De Bezige Bij, Amsterdam, 2025, 158 p. ISBN 978 94 031 3560 1
Lees verder (inhoud oktober 2025)
