Redactioneel 43
De voorbije weken was de vraag naar de zin van pacifisme voortdurend aan de orde. Regisseur Jan Beddegenoots getuigde in Knack van zijn twijfel over zijn pacifisme sinds hij in Oekraïne een docu had gedraaid. Een andere aangrijpende reportage, Ukraine’s war diaries, op Canvas (VRT) over de activiteiten van zes moedige mensen in de Donbas bracht de paradoxen van oorlog en vrede in beeld. Hoe moesten ze reageren op de brutale Russische invasie?
In ons eigen CIMICvzw-weekend maakten we kennis met de ‘activistische’ monnik Thomas Merton en lazen: “De christelijke geest is er een van mededogen, van verantwoordelijkheid en betrokkenheid. Ze kan niet onverschillig staan ten opzichte van lijden, dwaling en onwaarheid. Net om die reden moet een oprechte christelijke spiritualiteit diep begaan zijn met alle risico’s en problemen die meespelen met gewoon al het bestaan van nucleaire voorraden en biologische wapens”.
Ons voorbereidend op de CIMIC-reis naar Westerbork merken we ook hoe bij de Joodse Etty Hillesum twijfel toeneemt naarmate ze de absurditeit van het kwaad in de ogen kijkt. “Maar ik ga vannacht alle babies aankleden, en moeders kalmerend toespreken en dat noem ik dan ‘helpen’, ik zou me hier om kunnen vervloeken, we weten toch, dat we onze zieken en weerlozen gaan prijsgeven aan honger, aan hitte en kou en onbeschutheid en verdelging en we kleden ze zelf aan en begeleiden ze naar de kale beestenwagens, als ze niet kunnen lopen, dan maar op brancards. Wat gebeurt er hier toch allemaal, wat zijn dat voor raadselachtigheden?… We staan voor diepere vragen…”
Merkwaardig is dat in het zicht van de dood, de gruwel en de hel – door mensen elkaar aangedaan – niemand van de genoemde voorbeelden overschakelt op haat. (Behalve misschien de Oekraïense opperbevelhebber Valerij Zaloezjnyi die aan The Economist zegt: “Russen en andere vijanden moeten worden gedood, gewoon gedood”. De haat van Poetin zal er niet voor onderdoen.)
Hillesum is niet tegen verzet, maar zoekt het in de pen, het helpen onderduiken van anderen, in het trouw blijven aan de mensen die op transport worden gezet. Merton wil geen heilige verzetsoorlog, ziet de bui van de nucleaire oorlog hangen en wordt een intellectuele activist omdat het wapengedruis onmogelijk is voor een monnik die ervan uitgaat dat een mens het ‘evenbeeld van God’ is.
Vrede is van een andere orde, en wordt niet met wapens verkregen. Dat is ook wat de gewetensbezwaarden in Oekraïne, Rusland en elders symboliseren met het gebroken geweer.
Hoezeer Oekraïne ook – wellicht totaal ten onrechte – wordt bedreigd, zijn toekomst wordt gehypothekeerd als er met steeds meer laaiend en aangewakkerd vuur wordt gespeeld. Dat geldt uiteraard ook voor de toekomst van Rusland!
Wat kan een mens doen?
27 jaar lang hebben we in CIMIC-cursussen en workshops Emmanuel Levinas – Joodse Litouwer van origine en destijds gevlucht naar Charkiv – geciteerd: “You shall not kill”.
Wat voor de filosoof niet alleen betekende: “doden, dat doe je niet”, maar ook: “je kunt een mens niet negeren, hem links laten liggen, zijn bestaan ontkennen, je kunt een mens niet overleveren aan een ‘systeem’, aan geen enkel totalitair ‘systeem’”.
En dus hebben we (participatieve) organisaties nodig, instituties, instellingen die dat verhinderen door meer recht te doen aan de mens en de mensheid. Telkens en telkens weer.
Recht dat eventueel jaren, decennia, eeuwen is geschonden. Het is een ethisch en democratisch appél aan levenden en overlevenden… om zich daartegen te verzetten, maar tegelijk ook tegen elke vorm van haat en vijandigheid. Al was het maar omdat – zoals Spinoza zei – elke haat refereert aan of uiteindelijk leidt tot zelfhaat.
En zelfhaat is te lange leste in tegenspraak met een fundamentele wijsheid die in elk menselijk wezen leeft: de wijsheid van de liefde (Levinas). Dat het woord liefde melig kan klinken, ligt niet aan het woord, niet aan de onderliggende bron, maar wel aan het gesjoemel ermee. In Hitlers tijd waren er ook heel wat woorden ‘verlogen’, hoewel er toen nog geen Facebook, TikTok, Twitter en andere sociale media waren.
Op een bepaald moment en in een bepaalde context kunnen de mooiste woorden ontkracht, verkracht, bedrieglijk en leugenachtig worden. Maar niemand kan verhinderen dat de spirituele bron waaruit ze ontspringen toch helder blijft.
Misschien bestaat hierin dan het verzet: hoe houden we – letterlijk en figuurlijk – de bron, het leven gevende water helder? Hoe verhouden zich wijsheid, waarheid en liefde in tijden van oorlog en catastrofen?
Luister naar Pavel, Bella, Katya, Maksym en Denys en bekijk opnieuw Ukraine’s war diaries…
Voor de CIMIC-kernredactie,
Marc Colpaert
Jan Van Criekinge
Luc Vankrunkelsven
Pascal Blancquaert
Koen Stuyck