Christine Gruwez over Iran: “Breuklijnen in de Iraanse samenleving lopen niet tussen groepen, maar in de mensen zelf, dwars door hun hart”

Op de vraag zichzelf even voor te stellen, antwoordt Christine Gruwez kort en bondig: “Ik ben geboren in 1942 in Kortrijk. Moeder en grootmoeder”.

Die grootmoeder studeerde filosofie, klassieke talen en oriëntalistiek aan de KU Leuven en specialiseerde zich in Iraanse talen. Ze is leerkracht geweest aan de middelbare Steinerschool van Antwerpen en docent lerarenopleiding Steinerpedagogie.

Haar vele reizen in het Nabije en Midden-Oosten en Iran maakten haar zeer vertrouwd met deze regio. Meer dan tien jaar heeft ze het wel en wee van Iran op een zeer boeiende wijze ter sprake gebracht binnen de CIMIC-opleiding. We vroegen haar vooral naar haar visie op de huidige toestand in Iran, na de toegenomen spanningen met de VS.

We zijn het al bijna vergeten. De Iraanse generaal Suleimani werd door de VS gedood in Irak. Daarna werd een passagiersvliegtuig op weg naar Kiev, met vooral Iraniërs aan boord, per vergissing neergehaald door de eigen Iraanse luchtafweer. Een vergissing omdat Iran in een bedreigende oorlogssfeer was terechtgekomen. Is nu de (media)wind alweer gaan liggen?

 Christine Gruwez: “De mediastorm heeft zich zoals steeds alleen maar verplaatst (uitbraak coronavirus in China, impeachment van Trump in de VS enz.), maar de gevolgen van die storm gaan verder aan beide zijden. De actuele eruptie van feiten, die tijdens de eerste dagen van 2020 zijn uitgebroken, gaan ondergronds verder zoals aardplaten die tegen elkaar botsen. Het is wachten op de volgende storm.”

“Daarbij spelen een aantal geopolitieke situaties een beslissende rol. Via conflicten en bedreigingen wensen ze hun slag thuis te halen. De invloed van Iran als machtige speler in de regio in te dammen, om niet te zeggen tot onbeduidend te reduceren, is een van deze doelstellingen.”

“Iran is trots op het feit dat het land nooit werd gekolonialiseerd. Op dit punt houdt Iran stand en weten de machthebbers telkens weer een groot deel van de bevolking achter zich krijgen bij dreigende conflicten. De nieuwe dreiging van de VS om zelfs het culturele erfgoed als doelwit te beschouwen, heeft in Iran tot een zeldzaam moment van nationale eenheid geleid. Die verdween al snel met het neerhalen van een passagiersvliegtuig. De omgekomen Iraniërs aan boord behoorden vooral tot de jonge generatie intellectuelen. Vandaar dat op de eerste plaats studenten hebben gedemonstreerd.”

“Een tweede factor is dat er sinds het midden van de negentiende eeuw (tot op vandaag) niet alleen een groeiend zelfvertrouwen is ontstaan op het vlak van de wereldpolitiek, maar vooral ook een bewustzijn van ‘tijd te hebben’. In het Westen daarentegen voert het kortetermijndenken – onder druk van nakende verkiezingen en andere factoren – steeds de boventoon.”

“Het is een breed verspreide overtuiging die diep verankerd zit in het Iraanse levensgevoel: men kan standhouden tegenover het Westen en omdat men alle tijd heeft.”

“De recente geschiedenis (vooral sinds de 19de eeuw!) bevestigt de Iraniërs daarin. Er wordt dan graag verwezen naar de figuur van Mossadegh (nvdr: Mohammad Mossadegh was premier van Iran tussen 1951 en 1953, hij nationaliseerde de olie-industrie en werd daarom in een door de CIA en de Britse geheime dienst opgezette staatsgreep in 1953 afgezet) die op zijn beurt een kortstondig moment van nationale eenheid wist te bewerkstelligen.”

“Wanneer de huidige regering met de religieuze leider dit levensgevoel weet aan te spreken, spoort dit met een belangrijk element van de Iraanse identiteit. Ongeacht of men het eens is met de regering of niet. Dit element gaat veel verder terug in het verleden dan de Islamitische Revolutie van 1979. Voor een grote groep Iraniërs gaat dat terug tot en met Kyros of Cyrus de Grote (Perzische leider in de 6de eeuw v. Chr.) Ze zijn zich zeer bewust van het unieke aspect van hun cultuur.”

Al decennialang bereis je Iran. Je kent er veel mensen en hebt er vrienden. De meesten onder ons kunnen alleen maar via de westerse berichtgeving iets over Iran vernemen. Vormen ze zich daardoor een beeld dat volgens jou niet klopt met de werkelijkheid? Kan je daar iets over vertellen?

“Het is en blijft moeilijk zich een juist beeld te vormen van een andere cultuur en van de mensen die er deel aan hebben. Ook ik voel me nog steeds iemand die van buitenaf toekijkt en oordeelt. Het verandert echter wanneer je niet langer ‘toerist’ bent en de werkelijkheid niet meer aanpast (fotoshopt) aan het beeld dat je je al (lang) voordien had gevormd.”

“Dit doen de media: er is een bestaand beeld – een soort paradigma – en dat wordt dan toegepast op de werkelijkheid. Wil je niet langer toerist zijn, dan is daar heel veel tijd en ook permanente studie voor nodig. Dat geldt overigens niet enkel met betrekking tot Iran.”

“Maar Iran is misschien toch wel het klassieke voorbeeld als het gaat om een voorstelling die de toets van de realiteit niet kan doorstaan en toch hardnekkig blijft voortleven.”

“Onder de bezoekers die het land gaan verkennen, is zo goed als iedereen ervan overtuigd dat vrouwen in Iran onderdrukt worden. Als je dan in het openbaar vervoer als vrouw in het achterste deel van de bus instapt (mannen vooraan), is dat voor ieder van hen het zoveelste bewijs van deze onderdrukking. Het harde feit dat deze scheiding er gekomen is op vraag van vrouwen in het parlement neemt dit vooroordeel niet weg. Uiteraard worden ook in Iran vrouwen en mannen onderdrukt of zijn er allerlei verboden die de individuele ontwikkeling inperken, zo niet verbieden.”

“Maar je kan dit pas ‘écht’ zien als je hebt plaats gemaakt voor een werkelijk inzicht dat je toelaat de context te begrijpen en de ontwikkelingsmogelijkheden te zien. Gefixeerde beelden houden juist de ontwikkelingsmogelijkheden tegen. Vanaf de zijlijn fixeer je wat je zou willen zien veranderen.”

Wat zijn volgens jou de grote breuklijnen die momenteel het land, de mensen, de families verdelen of pijn doen? Wat zou er als eerste volgens de Iraniërs moeten gebeuren of hersteld worden?

“Een van de grote misvattingen is dat er zoiets bestaat als een nationale eenheid van het Iraanse volk. Je ziet regeringsleiders pogingen doen om het volk op die eenheid aan te spreken. President Rohani deed dat bijvoorbeeld tijdens zijn toespraak tot de natie op 15 januari. Maar ook de leiders in de VS spreken het volk van Iran aan alsof het een monolithisch blok is.”

“Ik verwijs naar de fameuze tweet van president Trump aan het Iraanse volk waarin hij hen huldigt om hun onafgebroken strijd tegen de onderdrukking. Met name voor diegenen die in het land zelf inderdaad deze strijd voeren (en daar zijn ook ‘geestelijken’ bij) is een dergelijke huldiging een ontkrachting (om niets ergers te zeggen) van hun individuele strijd.”

“Misschien is de eigenheid van Iran en een stuk van hun eigenzinnigheid te verklaren door hun beschaving en minder op het vlak van hun economische en politieke prestaties. In gesprekken met Iraniërs – van de taxichauffeur tot de vrouwelijke ingenieur – is er wel niemand die dit tegenspreekt. Maar hier komt een eerste breuklijn, die zoals alle andere breuklijnen in de Iraanse samenleving niet tussen groepen loopt, maar in de mensen zelf, dwars door hun hart.” 

“De Iraanse cultuur is in twee grote tijdperken te onderscheiden: voor-islamitisch (tot de 7de eeuw van onze tijdrekening) en islamitisch (tot nu). Welke geeft de doorslag? Hedendaagse filosofen en sociologen houden al sinds het midden van de twintigste eeuw een pleidooi om beide zo met elkaar in gesprek te brengen dat er een derde tijdperk uit kan ontstaan. Maar dan moet je in het midden tussen beide gaan staan. Pas dan kan er een eigen democratische cultuur worden ontwikkeld.”

“Er is geen behoefte aan een democratie die wordt opgelegd met als collateral damage dat de bestaande cultuur – althans wat haar uiterlijke vormen betreft – tot puin wordt herleid. Dit is de grote angst van alle Iraniërs: een tweede Syrië of een tweede Libië te worden.”

Het Westen heeft altijd veel aan Iran en de Iraanse cultuur te danken gehad. Er is een grote wederzijdse betrokkenheid en bewondering geweest. Zijn we dat vergeten?

“Ja, helaas wel!”

Welk boek over Iran zou je onze lezers willen aanraden?

“Het is onbegonnen werk een boekenlijstje op te geven. Maar voor mij is Peyman Jafari (°1976) iemand die je kan volgen. Hij geeft goede, rustige analyses, geen holle mediakreten. Ook de Britse academicus Michael Axworthy (°1962) heeft interessante en leesbare boeken over Iran gepubliceerd.”

[Noten]

Peyman Jafari (Universiteit van Amsterdam), een Iraans-Nederlands historicus en Iran-deskundige, over de oplopende spanningen tussen VS en Iran:

https://www.uva.nl/shared-content/faculteiten/nl/faculteit-der-geesteswetenschappen/nieuws/2020/01/historicus-peyman-jafari-over-oplopende-spanningen-tussen-vs-en-iran.html?1581429485521

https://princeton.academia.edu/PeymanJafari

Peyman Jafari, De adelaar en de leeuw. Verleden en heden van het Amerikaans-Iraanse conflict Katern: Analyse [zie link naar de CIMIC-website waar het artikel te vinden is]

Peyman Jafari, Het andere Iran: van de revolutie tot vandaag, Ambo/Anthos, Amsterdam, 2009

Michael Axworthy, Iran, een cultuurgeschiedenis, ISBN 9789054601555, Uitgeverij Bulaaq, Amsterdam, 2015, 396 p.