Waterbeheer en klimaat in Afghanistan – hoofdpijndossier voor het talibanregime

We hebben allemaal de beelden gezien van zegevierende taliban in Afghanistan. Nu ze na twee decennia weer de plak zwaaien in Kaboel, overheerst de bezorgdheid over wat hun gedrag zal zijn ten aanzien van het leven en levensonderhoud, de economie, systemen, instellingen en zelfs ten aanzien van culturele artefacten. Een van die zorgen betreft het waterbeleid.

Zo groeide, nadat de taliban Herat op 12 augustus 2021 hadden overgenomen, de angst over het lot van de internationaal gefinancierde Afghaans-Indiase Friendship Dam, voorheen de Salmadam, aan de rivier de Harirud. Het is de belangrijkste bron van elektriciteit en irrigatiewater voor honderdduizenden mensen in het westen van Afghanistan. Voorlopig is nog niets geweten over hun plannen, maar alles wijst erop dat ze geen tijd te verliezen hebben in het aanpakken van de waterproblematiek.

Water is een cruciaal probleem in Afghanistan. Het land is groter dan Frankrijk, maar ontvangt jaarlijks minder dan 300 mm regen en deelt al zijn stroomgebieden met de buurlanden. Decennia van conflicten hebben het waterinfrastructuursysteem zwaar beschadigd. De ernstige droogte van de afgelopen jaren heeft de situatie nog verergerd.

Tegenwoordig heeft slechts 17 procent van de plattelandsbevolking en 38 procent van de stedelijke bevolking toegang tot een basis watervoorzieningssysteem, een van de laagste toegangsniveaus ter wereld. De nationale watervoorraad zou echter op een duurzame manier kunnen worden beheerd, althans gedeeltelijk, door het oude karez-watersysteem te repareren.

Zwaard van Damocles boven Afghaanse watervoorziening

De klimaatverandering knaagt intussen aan de natuurlijke waterbronnen van het land. In hun paper ‘Duurzame irrigatie: het karez-systeem in Afghanistan’ van december 2020 beschreven onderzoekers Abdullah Azami, Zhanay Sagintayev, Sayed Hashmat Sadat en Hejratullah Hejran dat Afghanistan, een grotendeels dor land, zijn noordelijke en centrale berggletsjers al verloor als gevolg van klimaatverandering. Deze gletsjers leveren smeltwater aan mensen, vooral in landelijke gebieden. Traditioneel wordt dit gedaan door middel van drie soorten waterbeheer en irrigatiesystemen: oppervlaktewater of kanalen, ondergronds water of boorputten en qanat/karez.

Het karez-systeem van Afghanistan – een oud en uitgebreid systeem van ondergrondse irrigatietunnels – kreeg tijdens de eerste talibanperiode veel aandacht als schuilplaats voor hun strijders. Dit systeem had ook het potentieel om het antwoord te zijn op veel waterproblemen in Afghanistan. Maar zal het de tweede heerschappij van de taliban overleven?

Volgens de Wall Street Journal lagen karezes aan de basis van een diplomatiek fiasco in mei 2009 tussen de Amerikaanse troepen en de lokale bevolking. De Amerikanen bliezen toen een reeks karezes op om een ​​militaire basis uit te breiden en meer troepen te huisvesten. De lokale bevolking protesteerde en de taliban profiteerden en begonnen te propageren tegen de VS en de Afghaanse regering die zij steunden.

Erfenis van de oude Perzen

Dit systeem van ondergrondse verticale schachten in een licht glooiende tunnel die is opgebouwd van een hooggelegen aquifer tot aan het maaiveld, is in meerdere landen aanwezig. Sommige historici en archeologen hebben mensen op het Zuidoost-Arabische schiereiland aangewezen als de eerste ontwikkelaars. Anderen schrijven het systeem echter toe aan de oude Perzen.

Het karez-systeem verspreidde zich al snel naar veel Perzische, Arabische en Turkse landen. Het kwam zelfs naar het Indiase subcontinent tijdens de 800 jaar oude islamitische periode, tijdens het Bahamani-sultanaat, opgericht door Alaudin Bahman Shah.

Later brak het door in vijf andere sultanaten: Bijapur, Golconda, Ahmadnagar, Bidar en Berar. Het Bahamani-sultanaat was van Perzische origine en moedigde veel Perzische zaken aan, waaronder de karez. De karezes van Karnataka beschreven de schoonheid van het eerste karez-systeem in India dat werd gebouwd in de stad Bidar tijdens het bewind van Bahamani sultan Ahmad Shah Wali (1422-1436), die de hoofdstad van Gulbarga naar Bidar verplaatste.

Het hele systeem is een geplande exploitatie van de krachten van een stroomgebied. De historische heersers voerden het stadsplan binnen de waterscheiding uit. Ze zorgden ervoor dat afvalwater nooit vermengd werd met drinkwater.

Tegen de 15de eeuw had de stad Bijapur een netwerk van pijpleidingen. Iedereen kreeg constant een watervoorraad. Het werkte ook als vertrouwenwekkende maatregel tussen de sultan en zijn onderdanen omdat de karez door de staat werd aangelegd.

De Pashtun Crescent

Karez is de enige watervoorziening in bepaalde provincies van Afghanistan, wat erg belangrijk is, aangezien deze plaatsen in het zuiden en zuidwesten van het land liggen. Deze maken deel uit van de ‘Pashtun Crescent’, het hart van de Pashtun, de belangrijkste etnische groep waaruit de taliban rekruteren en de grootste bevolkingsgroep van het land. Kandahar, de traditionele hoofdstad van de Pashtun, waar in 1996 de taliban opkwamen, bevindt zich ook in dit gebied.

Volgens de auteurs van de eerdergenoemde paper waren er ongeveer 9.370 karezes actief in 19 Afghaanse provincies, waarvan de meerderheid zich concentreerde op de oostelijke, zuidelijke en westelijke flanken van het Hindu Kush-gebergte. Ze merkten ook op dat het systeem meer wijdverbreid was in het zuidwesten en zuiden, met minder karezes in het noorden. Karez-systemen beslaan acht procent van het geïrrigeerde land in Afghanistan. Ze zijn de enige bron van water in de meeste plattelandsgemeenschappen in de zuidelijke en zuidwestelijke regio’s van Afghanistan.

Oudste nog werkende staaltje van menselijke techniek

Het op zwaartekracht gebaseerde karez-systeem exploiteert grondwater zonder dat mechanische apparaten nodig zijn. Er wordt een verticale put gegraven om het grondwater zo’n 30 meter onder de grond af te tappen. In plaats van het water naar de oppervlakte te brengen op de plaats van de put, brengt een horizontale tunnel met een flauw neerwaartse helling het water enkele kilometers verder naar de oppervlakte. Door een reeks van dergelijke tunnelsystemen kunnen grote stukken land worden voorzien van water voor irrigatie en huishoudelijke doeleinden. Het karez-systeem is het oudste nog werkende staaltje van menselijke techniek. Het ontstond zo’n 3000 jaar geleden in het oude Perzië (nu Iran), waar het qanat werd genoemd, en breidde zich uit naar het oosten langs de zijderoute naar China en naar het westen naar Noord-Afrika, Cyprus, de Canarische Eilanden en zelfs Spanje.

De Palestijnen gebruikten een plaatselijk aangepast qanat-systeem voor het verbouwen van olijven, orchideeën en wijngaarden gedurende 2000 jaar tot 1948. Iran had halverwege de twintigste eeuw nog zo’n 22.000 qanats, die meer dan 273.000 km aan ondergrondse kanalen omvatten en 75 procent van het land bevoorraadden met water, inclusief de gehele watervoorziening voor de miljoenen inwoners van Teheran.

Karez-systemen zijn nog steeds actief in Iran, Noord-Afrika, China, Pakistan, het Arabische schiereiland en Afghanistan. Tot het einde van de jaren tachtig werd ongeveer 170.000 ha in Afghanistan geïrrigeerd door karez, waarbij 10 provincies voor meer dan 40 procent van hun irrigatie afhankelijk waren van het systeem.

Energiezuinig en ecologisch

Karezes zijn energiezuinig en ecologisch omdat ze de zwaartekracht gebruiken in plaats van machines die op brandstof werken. Water erin verdampt niet en wordt ook gefilterd tot het aan de oppervlakte komt. Er is geen uitputting van de aquifer omdat overmatig gebruik onmogelijk is. Het onderhoud is ook goedkoop.

Maar na jaren van conflicten zijn de tunnels niet in goede staat. Verschillende karezes werden beschadigd in de meer dan 40 jaar oorlog in Afghanistan sinds de Sovjetinvasie in december 1979. Ook lieten heel wat boeren ze in de steek en stapten over op gemechaniseerde boorputsystemen.

Vandaag hebben de meeste systemen uitgebreide reparaties nodig. Irrigatiekanalen aan de oppervlakte en ondiepe putten die natuurlijke bronnen en grondwater aanboren — die samen zo’n 367.000 ha irrigeren — en modernere irrigatiekanalen zijn ook zwaar beschadigd.

Het resultaat is dat het geïrrigeerde gebied van Afghanistan nu nog maar de helft is van wat het was in 1980. Dit heeft bijgedragen aan wijdverbreide voedselonzekerheid die een groot deel van de Afghaanse bevolking nog steeds bedreigt.

Het karez-systeem heeft nog voordelen. Elke boer is afhankelijk van een waterbron die zich enkele kilometers stroomopwaarts bevindt, en kan op zijn beurt de waterbron zijn van een stroomafwaarts gelegen boer.

Gemeenschapsinstellingen beheren zowel het onderhoud van de karez als het delen van water, wat betekent dat nationale institutionele structuren niet onmiddellijk hoeven te worden opgebouwd.

Het karez-systeem is ook intrinsiek duurzaam en past zich aan het niveau van het beschikbare grondwater aan. Als het niveau daalt vanwege minder regen, dan daalt de hoeveelheid water die door de karez stroomt ook. Op deze manier raken vitale aquifers, waarvan ook de bronnen en ondiepe putten afhankelijk zijn, niet uitgeput tijdens droge perioden. Het repareren van het karez-systeem is een investering in de toekomst.

Vrede en harmonie staan of vallen met goed waterbeheer

Ontwikkelingshulp concentreerde zich eerder al op grote waterinfrastructuren zoals dammen, omleidingen en diepe boringen in plaats van de aanwezige traditionele systemen.

Het is waar dat Afghanistan niet alleen afhankelijk kan zijn van bestaande systemen en bijvoorbeeld nieuwe vormen van wateropslag nodig zal hebben. Elke grootschalige infrastructuur moet echter zo worden uitgevoerd dat ecosystemen niet worden beschadigd en mensen niet worden ontmoedigd om bestaande systemen te beheren.

Vooral diep boren is een punt van zorg. Hoewel dit op korte termijn een snelle manier kan zijn om drink- en irrigatiewater te leveren, zal willekeurig boren het grondwaterpeil doen dalen – wat direct zal leiden tot het opdrogen van het karez-systeem, ondiepe putten en bronnen.

Dit zou gevolgen hebben voor miljoenen mensen, waarbij alle eerdere investeringen in deze systemen – financieel en menselijk – verloren gaan. Bovendien zorgt de introductie van boortechnologie er al voor dat gemeenschapsprincipes van waterbeheer worden verwaarloosd, waardoor nieuwe conflicten ontstaan. De toekomst van vrede en harmonie in Afghanistan hangt dus sterk af van een goed waterbeheer.

Het blijft een open vraag wat de aanpak van het nieuwe talibanregime zal zijn. Duurzaam waterbeheer wordt een sleutelelement in de toekomst van het regime, wil het enigszins zijn geloofwaardigheid als bestuurders bewaren voor de moe getergde Afghaanse bevolking.

In Palestina werd de ineenstorting van de qanats alvast beschreven als “een menselijke, ecologische en culturele tragedie” door Zvi Ron, een Israëlische geograaf van de Universiteit van Tel Aviv. Laten we hopen dat in Afghanistan duizenden jaren van sociale en arbeidsinvesteringen geen geschiedenis zullen worden.

Koen Stuyck

CIMICvzw, SPES-forum vzw en Waerbeke vzw organiseren op 20 november 2021 in het H.-Hartinstituut Heverlee een congres over de filosoof Ibn al-‘Arabi, tijdgenoot van Averroës en Rumi. Ibn al-‘Arabi (Murcia 1165 – Damascus 1240) is een van de meest invloedrijke denkers en soefi’s uit de islamitische geschiedenis. Hij laat talrijke geschriften na waarin hij een unieke bijdrage levert aan het debat tussen rede en spiritualiteit.

.