Zoveelste staatsgreep in West-Afrika duidt op regio in diepe crisis

Het gaat echt niet goed met West-Afrika: na Mali (24 mei 2021 én eerder al op 18 augustus 2020) en Guinee-Conakry (5 september 2021) is er nu weer een staatsgreep gepleegd in Burkina Faso. Na een uiterst verwarde situatie in de loop van maandag 24 januari kondigden militairen ‘s avonds op televisie aan dat ze per direct president Kaboré hadden afgezet, de grondwet opgeschort en het parlement ontbonden om het land ‘van de ondergang te redden’.

Al blijft de toestand momenteel heel verward in Ouagadougou en is het niet helemaal duidelijk wat er precies is gebeurd met de afgezette president. Zeker is wel dat het land momenteel een diepe politieke en veiligheidscrisis doormaakt. Een poging tot analyse.

Maandagmorgen 24 januari 2022 werd door diverse bronnen gemeld dat president Roch Marc Christian Kaboré in handen was van putschisten die de macht in het land zouden hebben overgenomen na een turbulent weekend van gewelddadige manifestaties, muiterijen in het leger en schietpartijen.

De geruchtenmolen draaide maandag op volle toeren en de bevolking kwam op straat om te kijken naar limousines in de buurt van het presidentieel paleis, die sporen vertoonden van zware gevechten. Het gebouw van regeringspartij MPP was door manifestanten in brand gestoken en de inboedel lag op straat, maar verder leek het leven in Ouagadougou zijn gewone gang te gaan. Winkels bleven open, scholen gingen dicht.

Volgens sommigen zou de president zelfs zijn omgekomen bij gevechten tussen rivaliserende militairen. Anderen meldden dat zijn lijfwachten een poging tot moord hadden weten te voorkomen en dat de president op een veilige plek buiten de hoofdstad was ondergebracht. Een Twitterbericht van het officiële account van de president leek de staatsgreep te willen bezweren, maar was het wel echt? Onduidelijkheid troef.

Coup bevestigd: MPSR neemt de macht over

Tot dan in de vooravond een extra nieuwsuitzending op de openbare televisie RTB bevestigde dat de coup was gelukt. Militairen van alle legeronderdelen verschenen voor de camera en een jonge kapitein las een verklaring voor namens de Mouvement Patriotique pour la Sauvegarde et la Restauration (MPSR), de junta die de macht heeft overgenomen.

Hij zei dat de president wegens onbekwaamheid om aan de crisis het hoofd te bieden, was afgezet, maar op een geheime plek in veiligheid was gebracht. Die had ondertussen in een handgeschreven mededeling aan de coupplegers zijn ontslag bevestigd.

Naast de president zijn ook de voorzitter van het parlement en enkele ministers aangehouden. De grondwet is opgeschort en het parlement ontbonden. Alle grenzen worden gesloten en een avondklok ingesteld. Manifestaties zijn verboden. De militairen beloven ‘op termijn’ een terugkeer naar de democratie, nadat ze ‘orde op zaken’ hebben gesteld.

De zo goed als onbekende luitenant-kolonel Paul-Henri Sandaogo Damiba (de man met de rode baret, vooraan links op de foto) is de nieuwe sterke man van de MPSR. Hij heeft een diploma criminologie behaald in Parijs en publiceerde vorig jaar een boek met zijn visie over terrorismebestrijding in de Sahel. Hij was nog maar sinds 3 december 2021 aangesteld als hogere officier door de net afgezette president Kaboré in een vergeefse poging om het ongenoegen in het leger te sussen.

Ondertussen blijkt ook dat de staatsgreep sinds december in het grootste geheim grondig was voorbereid door een 100-tal militairen die met elkaar communiceerden via de versleutelde berichtendienst Telegram. Zij wilden alleen in actie komen als ze de garantie hadden dat het grootste deel van het leger de coup ook effectief zou steunen, ook die geledingen die traditioneel achter de president staan, zoals de gendarmerie en de presidentiële garde.

De heftige vuurgevechten die vooral zondag in diverse legerkampen uitbraken, waren blijkbaar de laatste obstakels die de coupplegers moesten overwinnen om hun overmacht te vestigen. Hoeveel slachtoffers daarbij zijn gevallen, is totaal onduidelijk, maar dat er doden vielen, is zeker.

53 gedode gendarmes

Dat de gendarmerie de coup steunde, heeft waarschijnlijk veel te maken met de zeer bloedige terreuraanslag van 14 november 2021 in Inata. Daarbij kwamen 53 jonge gendarmes om het leven, het zwaarste verlies aan mensenlevens dat Burkinese militairen ooit leden. Het ongenoegen met het regeringsbeleid werd er alleen maar sterker door. De staatsbegrafenis van de gedode gendarmes draaide uit op een manifestatie tégen Kaboré.

Kaboré besefte toen dat hij dringend moest ingrijpen. Op 13 december herschikte hij zijn regering. Enkele vertrouwelingen werden de laan uitgestuurd en de gerespecteerde wetenschapper Lassina Zerbo, een man zonder veel politieke ervaring, werd aangesteld als nieuwe eerste minister. De vertrouwensbreuk tussen regering en legerleiding was echter totaal.

Op 10 januari 2022 culmineerde die breuk in de arrestatie van luitenant-generaal Emmanuel Zoungrana en enkele andere hogere militairen op beschuldiging van ‘voorbereiding van een staatsgreep’. Ook toen werden er al geweerschoten gehoord in het legerkamp Lamizana, het centrum van de putschisten.

En de bevolking, zeker in rurale gebieden ver van Ouagadougou, kreeg meer en meer de indruk dat ze aan haar lot werd overgelaten tegenover jihadisten die steeds driester te keer gingen, zoals nog begin januari bij een nieuwe massaslachting in het uiterste noorden van het land.

Afwezigheid van de staat

De totale afwezigheid van de staat in grote delen van het land, niet alleen op het vlak van veiligheid, maar ook qua infrastructuur, gezondheidszorg en onderwijs, wordt door diverse analisten gezien als de belangrijkste dieperliggende oorzaak van de malaise in een van de armste landen ter wereld.

Het lijkt erop dat de bevolking de staatsgreep van het leger steunt. Alleen is de kans erg klein dat de militairen voor de fundamentele veranderingen zullen zorgen, wat vele burgers vragen, wel integendeel.

De internationale reacties op de coup zijn unaniem afwijzend en de kans is heel groot dat na Mali en Guinee ook Burkina Faso zal te maken krijgen met sancties van ECOWAS, de landengemeenschap van West-Afrika, die onder meer waakt over de democratische instellingen van de 15 lidstaten. Ook de Afrikaanse Unie veroordeelde de putsch in scherpe bewoordingen.

VN-secretaris-generaal António Guterres sprak zelfs van “een pijnlijke epidemie van militaire staatsgrepen die Afrika opnieuw lijkt te hebben aangetast”. Hij eiste een snelle terugkeer naar de democratische rechtsstaat in Burkina Faso.

Militante civiele samenleving heeft ervaring met protest

Anderzijds staat Burkina Faso al decennialang bekend voor zijn zeer actieve en militante civiele samenleving die er niet voor terugdeinst om massaal op straat te komen als het regeringsbeleid in haar ogen faalt.

President Kaboré was de eerste democratisch verkozen president na de autoritaire jaren onder Blaise Compaoré (1987-2014), de vroegere medestander van de mythische president Thomas Sankara, die zelf een groot aandeel had in de moord op zijn vriend in oktober 1987.

Na diverse mislukte pogingen (o.a. in maart, april en juni 2011) om Compaoré via massaal straatprotest van de macht te verdrijven, lukte het een breed front van oppositiegroepen einde oktober 2014 om de president als een dief in de nacht te doen vluchten naar buurland Ivoorkust. Onder meer het parlementsgebouw werd bij die onlusten in brand gestoken.

De opstand van 2014 was slechts een succesvolle herhaling van eerdere muiterijen en gewelddadige betogingen, maar ook het resultaat van een volgehouden militante burgerbeweging, Le Balai citoyen, waarvan jongeren en rappers (Smockey, Sams’K LeJah e.a.) de kern vormden. Onder de slogan ‘Blaise dégage’ (‘Blaise rot op’) wisten ze een geheel nieuwe dynamiek te vinden om grondige hervormingen van het bestuurssysteem af te dwingen.

Ook in de aanloop van de presidentsverkiezingen van 22 november 2020, waarbij Kaboré met 58 procent van de stemmen als winnaar uit de bus kwam, lieten de militante jongeren van Balai citoyen zich niet onbetuigd. Ze houden de vinger aan de pols van de samenleving en klagen pogingen tot corruptie via allerlei sociale media aan.

Bij een nieuwe poging tot staatsgreep van Compaoré-getrouwe militairen o.l.v. generaal Diendéré op 16 september 2015 kon de verenigde burgerbeweging met gerichte acties van burgerlijke ongehoorzaamheid voorkomen dat de ordetroepen massaal de kant van de muiters kozen. Er vielen 14 doden en 251 gewonden, maar de democratische overgang was gered en voortaan zouden de machthebbers rekening moeten houden met de kritische burgers. Althans dat hoopten ze…

Dat was het einde van een tijdperk en bij velen leefde toen de hoop op een stabielere en betere toekomst voor het ‘land van de integere mensen’, wat Burkina Faso in het Mossi wil zeggen.

Nieuwe democratische regering-Kaboré

Twee maanden later, bij de eerste democratische verkiezingen na het Compaoré-tijdperk, werd Roch Marc Christian Kaboré (Mouvement du Peuple pour le Progrès, MPP, een politieke partij die aanleunt bij de socialistische internationale) met 53 procent van de stemmen tot president verkozen.

Al snel kreeg zijn regering af te rekenen met de toenemende dreiging van jihadistische terreurgroepen die vooral vanuit buurland Mali aanvallen uitvoerden op burgerdoelen. Bij sommige nachtelijke aanslagen kwamen meer dan 150 mensen om het leven.

Het Burkinese leger bleek niet opgewassen om tegen dit soort bruut geweld efficiënt op te treden en kreeg dan ook bakken kritiek te verduren.

De legerleiding voelde zich verwaarloosd door de politici, die volgens haar meer met hun eigen machtsspelletjes bezig waren dan het landsbelang voor ogen te houden. Het wederzijdse wantrouwen nam toe met elke nieuwe aanslag.

Op zaterdag 27 november vorig jaar had de brede volksbeweging ‘Sauvons le Burkina Faso’ opgeroepen tot een grote manifestatie tegen het ‘lakse’ regeringsbeleid tegenover de terroristen. De burgemeester van Ouagadougou had de betoging verboden, maar toch trokken enkele tienduizenden door de hoofdstad en kwam het tot hevige confrontaties met de ordediensten. Daarbij zouden ook doden zijn gevallen. “Nous n’avons pas chassé Blaise Compaoré en 2014 pour laisser ce pays s’effondrer aujourd’hui”, verklaarde de leider van de beweging, Tankoano, in de pers.

‘Sauvons le Burkina Faso’

Zaterdag 22 januari was weer een grote betoging van ‘Sauvons le Burkina’ verboden door de autoriteiten. Weer kwam het tot rellen met de oproerpolitie die traangas inzette en de veelal jonge betogers met de wapenstok uit elkaar dreef. Ook journalisten werden aangevallen door de menigte omdat ze een ‘verkeerd’ beeld zouden geven van de echte toestand in het land.

Zondag (23/01) waren er al forse geruchten over een op handen zijnde staatsgreep nadat overal in de hoofdstad schietpartijen in diverse militaire kampen waren te horen. Ook in de nacht van zondag op maandag bleef het zeer onrustig, ondanks een avondklok die door de regering was ingesteld na de massale antiregeringsmanifestaties van zaterdag.

De minister van Defensie, generaal Barthélémy Simporé, kwam zondagavond met een officiële verklaring op de openbare televisie (RTB) melden dat alles onder controle was, maar niemand die dat nog geloofde…

Dus helemaal onverwacht kwam de nieuwe staatsgreep zeker niet. Burkina Faso zinkt hoe langer hoe meer weg in een spiraal van geweld en chaos.

Sinds 2015 zijn er al ruim tweeduizend mensen omgekomen bij aanvallen van jihadistische terreurgroepen, vooral in het noorden en oosten van het land.

Meer dan anderhalf miljoen mensen moesten door de onveiligheidssituatie hun huizen verlaten en zijn sindsdien vluchtelingen in eigen land. De armoede neemt toe en de gevolgen van de klimaatverandering laten zich steeds meer voelen waardoor mensen hun traditionele levenswijze noodgedwongen moeten opgeven.

Het drielandenpunt Mali – Niger – Burkina Faso geldt sinds enige tijd als de ‘gevaarlijkste plek op aarde’, omdat terreurgroepen er zo tekeergaan tegen de burgerbevolking. Regeringen in de hele Sahelregio (Mauritanië, Mali, Burkina Faso, Niger en Tsjaad) staan blijkbaar machteloos en ook de zwaarbewapende buitenlandse troepen (onder Frans commando in het militaire samenwerkingsverband van de Sahellanden: G5-Sahel) kunnen de toestand niet ten gronde keren.

In Mali zelfs niet na een Franse militaire aanwezigheid die begon in januari 2013 en nog altijd 5.000 gevechtstroepen telt in het kader van de Opération Barkhane. Ook in Mali neemt het ongenoegen van de bevolking over de onveiligheid toe, wat resulteerde in twee staatsgrepen op enkele maanden tijd, anti-Franse betogingen, zware sancties van ECOWAS en een dieptepunt in de diplomatieke relaties met Frankrijk.

De onbezonnen westerse militaire interventie in 2011 in Libië heeft echt de doos van Pandora geopend voor West-Afrika. Maar wie betaalt er meer dan tien jaar later nog dagelijks een hoge prijs voor?

Jan Van Criekinge

Wie meer wil lezen over Burkina Faso, de politieke toestand en de veiligheidscrisis in de Sahel kan volgende links raadplegen:
https://www.jeuneafrique.com/1300803/politique/burkina-faso-ce-que-lon-sait-des-mutineries-qui-ont-secoue-le-pays/
https://www.jeuneafrique.com/1300626/politique/burkina-faso-tirs-nourris-dans-plusieurs-camps-militaires/

Burkina : incidents à Ouagadougou lors d’une manifestation interdite
https://www.jeuneafrique.com/1300361/politique/burkina-incidents-a-ouagadougou-lors-dune-manifestation-interdite/

Burkina Faso : situation confuse autour du sort du président Kaboré. La situation en direct
https://afrique.tv5monde.com/information/burkina-faso-situation-confuse-autour-du-sort-du-president-kabore-la-situation-en

Burkina Faso : situation confuse alors que l’UA et la Cédéao évoquent une «tentative de coup d’État»
https://www.rfi.fr/fr/afrique/20220124-burkina-faso-mutineries-arrestation-kabore-coup-etat-rumeurs

Burkina Faso : le mécontentement des soldats en première ligne dans la lutte contre les jihadistes
https://www.rfi.fr/fr/afrique/20220124-burkina-faso-le-m%C3%A9contentement-des-soldats-en-premi%C3%A8re-ligne-dans-la-lutte-contre-les-jihadistes

Burkina Faso : des militaires annoncent à la télévision nationale la destitution du président Kaboré
https://www.rfi.fr/fr/afrique/20220124-burkina-faso-mutineries-arrestation-kabore-coup-etat-rumeurs

Burkina : le président Kaboré écarté, le lieutenant-colonel Damiba prend le pouvoir
https://www.jeuneafrique.com/1301370/politique/burkina-le-president-kabore-ecarte-le-lieutenant-colonel-damiba-prend-le-pouvoir/

Burkina Faso President Kabore ‘detained’ by mutinous soldiers
https://www.aljazeera.com/news/2022/1/24/burkina-faso-president-kabore-detained-by-mutinous-soldiers

Burkina Faso : une nouvelle attaque « jihadiste » dans le nord du pays fait une dizaine de morts
https://www.jeuneafrique.com/1296776/politique/burkina-faso-une-nouvelle-attaque-jihadistes-dans-le-nord-du-pays-fait-une-dizaine-de-morts/

Burkina Faso : qui est le lieutenant-colonel Zoungrana, l’officier suspecté de préparer un coup d’État?
https://www.jeuneafrique.com/1294077/politique/burkina-faso-qui-est-le-lieutenant-colonel-zoungrana-lofficier-suspecte-de-preparer-un-coup-detat/

Burkina Faso : colère et indignation à l’inhumation de 53 gendarmes tués à Inata (24 novembre 2021)
https://www.jeuneafrique.com/1270246/politique/burkina-faso-colere-et-indignation-a-linhumation-de-gendarmes-tues-a-inata/

Burkina Faso – Roch Marc Christian Kaboré : « Je comprends la colère de mes compatriotes »
https://www.jeuneafrique.com/1269399/politique/burkina-faso-roch-marc-christian-kabore-je-comprends-la-colere-de-mes-compatriotes/

Burkina Faso : la grogne monte contre Roch Marc Christian Kaboré
https://www.jeuneafrique.com/1267471/politique/burkina-faso-la-grogne-monte-contre-roch-marc-christian-kabore/

Burkina Faso : un gouvernement resserré après le départ de plusieurs caciques
https://www.jeuneafrique.com/1281660/politique/burkina-faso-un-gouvernement-resserre-apres-le-depart-de-plusieurs-caciques/

Video’s:

https://information.tv5monde.com/les-jt/monde#edition0

Burkina : Kaboré écarté, le lieutenant-colonel Damiba prend le pouvoir https://www.youtube.com/watch?v=usVLlaa9vXk

Edition spéciale : coup d’Etat au Burkina Faso, Roch Kaboré retenu dans un lieu secret
https://www.youtube.com/watch?v=_lXEbjIg1AM

Een interessant analysestuk van Al Jazeera over de militaire staatsgrepen in 2021 in Afrika:
2021, the year military coups returned to the stage in Africa (28 December 2021, Al Jazeera)

This year, there were four successful military takeovers across the continent – in Chad, Mali, Guinea and Sudan – up from one in 2020.
https://www.aljazeera.com/news/2021/12/28/2021-year-military-coups-return-to-the-stage-in-africa