Congo: back to the roots

Het is eindelijk gebeurd. In juli 2023 ben ik voor het eerst naar Congo geweest. Het land waar de roots van mijn familie liggen, waar mijn ouders geboren zijn en het land waar ik elke zomervakantie van droomde. In dit reisverslag zal ik vertellen wat ik daar allemaal gedaan heb, wat ik gezien heb en met welke indrukken ik het land heb verlaten.

Tussen de eigen mensen of toch niet?

Terug naar eigen land. Dit is waarschijnlijk wat sommigen zouden denken. Wel wat mij persoonlijk betreft, is dat niet helemaal het gevoel dat ik had en dat werd meteen duidelijk bij aankomst. Ik ben in Congo vaak aangesproken door de bevolking die dacht dat ik een Amerikaan was of iemand uit een ander land dat zich niet op het Afrikaans continent bevindt.

Kortom mensen zien dat je niet uit de buurt bent. Ik werd niet negatief behandeld, maar het voelde een beetje vreemd om als zwarte persoon tussen zwarte mensen gezien te worden als een ‘outsider’, ook al delen we eenzelfde zichtbare, fysieke eigenschap, namelijk onze huidskleur. Maar dat maakt niet uit. Ik was uiteindelijk heel blij om in Congo te zijn.

Het dagelijks leven

Het dagelijks leven in Congo is zeer moeilijk. Ik werd verrast door de levensomstandigheden van het land. Ik heb mogen verblijven in de gemeente Ma Campagne in Kinshasa. De eerste dag hadden we water en elektriciteit. De tweede dag vielen beide gedurende 24 uur uit. Toen begon ik na te denken over hoe ik het probleem zou kunnen omzeilen en vooral hoe ik mijn energie (ik had zelf powerbanks mee) zou gebruiken om de dag door te komen.

Deze omstandigheden pushen je echt in een soort van overlevingsmodus waarbij je keuzes moet maken. Ga ik mijn gsm gebruiken of niet? Ga ik een lamp gebruiken of niet? Ga ik nu water drinken of laat ik dat het best voor morgenochtend? Ondanks deze struikelblokken heb ik mij goed kunnen aanpassen en daarin een evenwicht kunnen vinden.

Het verkeer in Kinshasa is echt speciaal. Iedereen rijdt zoals hij of zij het wil. Dit kan leiden tot zeer komische situaties, maar ook minder aangename zoals heel lange files. Wat mij vooral verbaasde, was het feit dat je elke dag gemakkelijk uren vast kunt komen te zitten op de wegen van Kinshasa. Maar de Congolezen passen zich aan de situatie aan. Zelfs wanneer ze het probleem creëren, vinden ze wel een oplossing.

En de oplossing die ze gevonden hebben, zijn brommers (ook wel ‘wewa’ genoemd). Ik heb nog nooit zoveel brommers gezien op een plek. De brommers worden gebruikt als persoonlijk vervoer of als taxi.

Confrontatie met vooroordelen

Voor ik in Congo aankwam, had ik al heel wat verschillende verhalen gehoord via mond-aan-mond gesprekken en via de media. Corruptie, wanorde, instabiliteit waren de woorden die ik meestal hoorde. Ik denk graag zelf na en wil het met mijn eigen ogen zien om dan een eigen mening te kunnen vormen.

Wat ik zag, kwam voor een deel overeen met de zaken die ik al gehoord had, maar ik heb ook veel nieuwe zaken ontdekt die niet overeenkwamen met wat ik had gehoord voor ik naar Congo vertrok.

Wat ik zag naast de corruptie en de wanorde, waren vooral hardwerkende mensen. Afrikanen worden vaak omschreven als ‘lui’ en als ‘bedelaars’, maar iedereen daar werkt, zelfs de kinderen! Wat mij het meest aangenaam heeft verrast, zijn de mensen die allerlei oplossingen probeerden te vinden om toch hun werk gedaan te krijgen of gewoon te overleven.

L’article 15 zoals Congolezen dat noemen, was duidelijk aanwezig. Om het even te schetsen: l’article 15 is een soort van ongeschreven regel die zegt dat jij ‘je plan moet trekken’ (débrouillez-vous). De Congolezen leven volgens die ongeschreven regel en proberen alles te laten werken met wat ze voor handen hebben of nog oplossingen te vinden voor specifieke problemen.

Bijvoorbeeld, de kapotte voorlichten van een auto worden vervangen door een led-lamp die je dan gewoon vooraan zet om licht te hebben. Voor mij toont dit de mentaliteit en de intelligentie van Congolezen. Dit is zeer tegenstrijdig met het beeld dat men hier vaak schetst van Congolezen.

Bezoek aan ‘Musée National de la République Démocratique du Congo’

In 2018 startte in België een debat rond het teruggeven van kunstwerken aan Congo. Die kunstwerken in Belgische musea werden immers verkregen tijdens de kolonisatie. Diverse experts raadden België aan om deze dan ook terug te geven.

Ik herinner mij nog een debat op de RTBF waarbij een van de panelgasten beweerde dat Congo niet de mogelijkheid had om de kunstwerken op een ‘deftige’ manier bij te houden. Uiteraard wilde ik dat zelf gaan vaststellen en ben ik dus ‘le Musée National de la RDC’ gaan bezoeken.

Het museum werd in 2019 gebouwd, dus een jaar na de verschillende debatten. Ik moet eerlijk zijn, ik had de indruk dat ik een in museum was zoals in België. Wat ik daarmee bedoel, is dat alles daar perfect werkt! Het is dus wel degelijk mogelijk om in Congo kunstwerken op een correcte manier te bewaren, al zal er waarschijnlijk extra museumruimte voor nodig zijn.

Na mijn bezoek aan het museum heb ik nog een gesprek gehad met een van de gidsen. Ze bevestigde dat er inderdaad een tweede museum of opslagplaats nodig zou zijn om de bijkomende stukken uit België te bewaren. Ze vertelde ook dat het museum in gesprek is met Belgische collega’s om een aantal kunstwerken terug te krijgen. Dit blijkt moeilijker dan verwacht, want men moet nagaan van welke etnische groepen een bepaald kunstwerk afkomstig is en of die groepen de kunstwerken terug willen of niet.

Dit geldt ook voor de menselijke resten die nog in België zitten. Er moet worden nagegaan tot welke familie ze behoren zodat men weet aan wie men die stukken moet teruggeven. Maar in grote lijnen kan men niet beweren dat de teruggekeerde stukken niet goed bewaard zullen worden. Ik heb het met mijn eigen ogen gezien: de Congolezen doen momenteel heel goed werk in het museum en dat geeft hoop voor de toekomst.

Mijn bezoek aan het museum was heel fijn. De kunstwerken die ik daar zag, waren vooral kunstwerken van voor de kolonisatie. Ze hadden bijna allemaal een link met het dagelijkse leven van de Congolezen toen. Ik heb deze collectie met een heel trots gevoel mogen bekijken. Dit heeft mij ook tot het besef laten komen dat er heel veel is dat we nog niet weten over pre-koloniaal Congo. Voor een deel bepaalt dat de manier waarop mensen naar Congo kijken. Wie had bijvoorbeeld gedacht dat Congolezen al metaal konden bewerken of ovens ontwikkelen die tot 1500 graden konden gaan? Niemand! Ik geloof echt dat Congolezen een volk zijn van wetenschappers en ingenieurs en dat zie ik eigenlijk ook in het dagelijks leven.

Parc de la vallée de la N’Sele: een beetje hoop voor Congo

Ik heb ook de gelegenheid gehad om het ‘Parc de la vallée de la N’Sele’ te bezoeken. Het park ging voor het eerst open in 2018. Het is een park waar je verschillende activiteiten kunt beoefenen. Het is ook het park waar de voormalige president Joseph Kabila woont.

We hebben de gelegenheid gehad om een safari te doen, verschillende dierensoorten te zien en ook de prachtige natuur van het park te bewonderen. De lucht in de miljoenenstad Kinshasa is zeer vervuild, daarom was het een verademing in het park te komen. Het was een wereld van verschil: zuivere lucht en een adembenemende natuur.

Naast de safari gingen we ook naar het restaurant van het park waar we konden genieten van typische Congolese gerechten.

De elektriciteit viel er niet uit, er was stromend water en het mooie geheel is gebouwd met respect voor de natuur.

Dat heeft mij een beetje hoop gegeven. Congo is een land met veel potentieel. Wanneer ik dit zie, denk ik dat als men meer energie zou steken in het verbeteren van het land, dat heel Congo bij wijze van spreken zo’n park zou kunnen worden.

Maar dat is uiteraard gemakkelijker gezegd dan gedaan, want er zijn andere factoren waarmee we rekening moeten houden zoals de corruptie, de politieke belangen enzovoort.

Conclusie: wat neem ik mee van deze reis?

Eerst en vooral ik ben enorm blij dat ik deze reis heb mogen meemaken. Ik heb contacten kunnen leggen met familieleden die ik nog nooit gezien had en me eindelijk een beeld kunnen vormen van Congo.

Het leven in Congo heeft ook een zekere aanpassing gevraagd en heeft mij doen beseffen dat ik eigenlijk heel goed leef in België (ook al is dat misschien niet elke dag zo) en dat ik moet proberen om er het beste van te maken.

Door de media worden we maar met een deel van de realiteit geconfronteerd en dit bepaalt onze manier van kijken naar een land of volk. Buiten Afrika hoor je vaak zeggen dat Afrikanen lui zijn en niks kunnen, maar toen ik daar was, zag ik alleen mensen die werken en die van dag tot dag proberen te overleven. Hierdoor werd ik nog trotser op mijn Congolese roots.

Congolezen zijn echt wel ingenieus en probleemoplossers. Dat zijn ook eigenschappen die ik bij mezelf herken. Deze reiservaring zorgt er ook voor dat ik steviger in mijn schoenen sta als mens.

Maar deze ervaring heeft ook een bittere smaak in mijn mond achtergelaten. Het deed me pijn om het land te verlaten en mijn familie daar achter te laten, wetende dat de leefomstandigheden er niet optimaal zijn.

Toch blijf ik hopen dat de situatie op een dag zal verbeteren. Het zal tijd en energie kosten en ook een verandering in de mentaliteit vergen, zeker op het niveau van de politiek. Vanwege de corruptie worden er mensen kansen ontnomen om zaken te doen die het land echt kunnen verbeteren. Bijvoorbeeld, geld dat begroot wordt voor een project, wordt vaak misbruikt voor iets anders. Maar met de juiste mensen geloof ik echt dat het ooit in orde zal komen.

De woorden die mijn oom in Congo tegen me zei, neem ik voor altijd mee in mijn dagelijks leven: “Voor je iemand beoordeelt op zijn manier van doen of leven, kijk eerst naar de omstandigheden waarin die persoon leeft en probeer die te begrijpen”.

“Voor sommigen kan Kinshasa heel vreemd lijken, maar je moet alles goed in perspectief zetten en kijken naar de context. Het is te gemakkelijk om te oordelen als je uit een land komt dat heel anders in elkaar zit. Maar stel jezelf de vraag: zou jij het hier echt beter gedaan hebben, moest je in dezelfde omstandigheden zijn opgegroeid?”

De Congo-reis heeft ook veel vragen naar boven gebracht, namelijk over mijn plaats in deze wereld. Ik ben in België geboren en opgegroeid. Er zijn mensen in België die mij graag hebben, maar die mij liever zouden zien vertrekken. Dat heeft ervoor gezorgd dat ik mij heel lang geen Belg heb kunnen voelen, vooral als tiener.

Aan de andere kant, wanneer je in Congo komt zijn er mensen die je met open armen ontvangen, maar er zijn ook mensen die je laten verstaan dat je ‘anders’ bent, zowel op een positieve als negatieve manier.

Dat geeft mij het gevoel dat ik eigenlijk nergens thuishoor. Ongeacht waar ik naartoe ga, zullen er mensen zijn die mij dit gevoel geven. Uiteindelijk maakt het voor mij allemaal niet veel uit. Altijd zullen er mensen zijn die jouw ervaring proberen te verpesten. Dat is ok, ik mag uiteindelijk zelf kiezen waar ik me het meeste thuis voel en zolang ik dat zelf mag doen, maken de opmerkingen van anderen eigenlijk niets uit.

Ik wil dit reisverslag graag afsluiten met een foto van de machtige Congorivier. De gebouwen in de verte behoren tot Brazzaville. De rivier scheidt de hoofdsteden van beide landen: Congo-Kinshasa (DRC) aan deze kant en Congo-Brazzaville aan de overkant.

Joël Ndombe

Lees verder (inhoud september 2023)