Faces of Water, over tijd en water
Bij de vernissage van de expositie ‘Faces of Water’ op 21 oktober 2022 in Bozar, sprak de IJslandse auteur Andri Snær Magnason over zijn boek ‘On Time and Water’. Zijn belangrijkste conclusie: de geologische tijdschaal waarop de wereld zoals we die kennen tot stand is gekomen, staat in geen verhouding tot de nooit geziene snelheid waarmee onze wereld nu aan het veranderen is.
Andri leidt zijn verhaal in met zijn grootmoeder van 93 die een verhaal vertelt aan haar 9-jarige kleindochter. Die zal het misschien op haar beurt op 93-jarige leeftijd doorvertellen enz. De kleindochter is een schakel die generaties verbindt over een tijdspanne van 260 jaar, een periode die illustratief is voor de menselijke schaal. “De gletsjers smelten voor onze ogen, terwijl ze er al duizenden jaren gewoon hadden moeten staan.”
In het boek schrijft hij uitgebreid over de tijd van zijn grootouders in het ongerepte IJsland, hij citeert een andere IJslandse auteur Helgi Valtýsson die in de jaren 1940 zijn reis beschrijft door de ongerepte hooglanden op zoek naar de laatste kudde rendieren op het eiland. Ze stammen af van dieren die in 1797 werden geïntroduceerd. Hij stelt vast dat de taal van Helgi van een andere tijd is, die rust op een oude traditie van lofdichten voor de natuur.
Overmand door weemoed
Hoewel onvertaalbaar volgens Andri, doet hij toch een poging: “De hooglanden zijn een brede omhelzing, de bergen kleuren blauw. Hun stilte maakt je stil, luisterend… Gefascineerd luister je naar de adem van je eigen ziel, een essentie die je in jaren bent vergeten. Het is hier dat je voor het eerst de onmetelijke uitgestrektheid van je geest waarneemt, en je staat stil en verbaasd in de diepe stilte te midden van een onuitsprekelijke eerbied voor de goddelijkheid van je ziel. De verte, het blauw van de berg, de koepel van de grote gletsjer, het gewichtige gemompel van de stilte – dit alles wordt weerspiegeld en weerkaatst onder het gewelf van je ziel, dat zich uitstrekt over Hemel en Aarde, de wijde horizon van je geest. Je bent tot tranen toe geroerd, resonerend als een trillende klok in de zwangere stilte van Gods uitgestrektheid, er één mee wordend.”
Als auteur-activist schrijft Andri zelf ook over zijn IJsland, voor het behoud van gletsjers, moerassige valleien en rivieren. Maar zegt hij zelf, als hij de taal van Helgi zou gebruiken, zou niemand hem nog lezen, laat staan begrijpen of ernstig nemen.
Over zijn eigen boek dat gaat over het vrijwaren van de hooglanden voor nieuwe stuwmeren, die de aluminiumindustrie van energie moeten voorzien, zegt hij: “Ik was overmand door weemoed bij het zien van de verwoesting die deze weergaloze regio had weggespoeld, maar toch koos ik woorden die de lezers gematigd en uitnodigend leken. Ik gebruikte de heersende taal van liberalisme, innovatie, utilitarisme en marketing. Ik besprak het belang van het gebied voor het imago van IJsland, het potentieel voor toeristische inkomsten, de wetenschappelijke waarde van het gebied, hoe de hooglanden een magneet waren voor buitenlandse valuta als filmlocatie voor films of reclamespots… We leven in tijden waarin geld de maatstaf van de werkelijkheid is.”
De intrinsieke waarde van natuur
De natuur krijgt pas waarde als we er iets mee kunnen doen, of ze exploiteren, stelt Andri vast. De intrinsieke waarde van de natuur omdat ze natuur is, wordt niet erkend, omdat we die waarde niet kwantitatief kunnen uitdrukken. “Je moest de natuur kunnen gebruiken, op een of andere manier, al was het maar als achtergrond voor een autoreclame. Niets mag een ongedefinieerd doel hebben, alles moet kwantificeerbaar zijn, ongeacht of de data de werkelijkheid echt reflecteren of niet. De macht om de werkelijkheid te definiëren en de waarde van de natuur te bespreken, behoort alleen nog toe aan de economie.”
Andri stelt vast dat dit de enige taal is die we nog kennen of kunnen hanteren, de taal van de economie en marketing, toch als we willen gelezen of gehoord worden in de publieke arena.
“Pas toen ik Helgi’s boek las, begreep ik hoe mijn tijdgenoten en ik onlosmakelijk verbonden waren met het heersende discours. Helgi’s schrijven werd niet omkaderd door een economische taal waarin onderwijs een investering is en de natuur slechts een nog niet aangeboorde hulpbron. De mogelijkheid dat de natuur iets hogers zou kunnen zijn, iets verhevens, iets ondefinieerbaars en zelfs ‘heilig’ – in onze tijd wordt dat niet beschouwd als een geldig argument.”
De waarde van water
Eerder verdiepte ik me ook al in de waarde van water. Het was het thema van de jaarlijkse hoogmis van de wereldwijde watersector, de World Water Week 2022 in Stockholm ‘Seeing the Unseen: The Value of Water’.
Met dit thema wilden de organisatoren reflecteren over de dringende noodzaak om de waarde van water beter te begrijpen in zijn volledige complexiteit. En ook de literatuur over Water Stewardship – een uitnodiging aan de industrie om duurzaam om te springen met water – maakte de recente jaren een verschuiving van risicobeheer naar waardecreatie door te focussen op de waarde van water.
In al deze pogingen wordt gelukkig verder gegaan dan de puur economische waarde van water, door ook te denken aan ecologische en bredere maatschappelijke waarde. Maar om tot verstaanbare en hanteerbare begrippen te komen, valt men helaas toch nog al te vaak terug op kwantificeerbare concepten, niet zelden de monetaire waarde van water of van ecosysteemdiensten.
Hoe druk je culturele waarde of esthetische waarde uit? Naar aanleiding van de Wereld Water Week schreef ik het volgende stuk:
Terwijl ik me voorbereid op mijn vertrek naar Stockholm voor de Wereld Water Week 2022, blader ik nog eens door de pagina’s in Erica Gies’ boek ‘Water Always Wins’ dat ik eerder al had gelezen.
Mijn oog viel op hoofdstuk vijf ‘Reclaiming Historic Water Knowledge in Modern India’. Erica Gies schrijft over het eris-systeem, een complexe reeks van met elkaar verbonden vijvers die van de Oost-Ghats naar het oosten en verder naar de Golf van Bengalen liepen. Onder het Britse koloniaal bewind verdrong gecentraliseerd beheer het traditionele systeem waarbij dorpen hun lokale eris beheerden. Het onderhoud ervan werd verwaarloosd en de eris raakten in verval.
Bij de aanleg van wegen vernietigden de Britten de kanalen die de waterlichamen met elkaar verbonden, waardoor het regenwater nergens heen kon. Straatnamen zoals Spur Tank Road en Lake View Road herdenken spookwaterlichamen die ooit hun buurt ondersteunden en beschermden. Veel gebieden die de Britten als woestenij zagen, waren eerder aangewezen als gemeenschappelijk bezit, in het Tamil ‘poromboke’ genoemd en daterend uit de middeleeuwen.
Aangezien de Britten land als eigendom beschouwden, vormden deze gebieden, die niet konden worden gekocht, verkocht of bebouwd, “een zeer bijzonder probleem” voor de kolonisator, … Vanuit het oogpunt van inkomsten was het braakland.
Dit gaat over twee sets van concurrerende waarden, en de oude waarden gingen verloren. Dit brengt ons op een of andere manier bij het thema van de Wereld Water Week, ‘Seeing the Unseen: The Value of Water’. Er is geen eenduidig antwoord op de vraag hoe we de waarde van water meewegen bij het uitstippelen van een waterstrategie en het nemen van maatregelen. Er is een groeiend besef van de vele waarden die water heeft, en van het belang van water als waardedrijver.
Dit blijkt onder meer uit de voortdurende verschuiving van waterrisico’s voor bedrijven naar waardecreatie in het kader van waterbeheer.
Voor Will Sarni en David Grant (in: ‘Water stewardship and business value, creating abundance from scarcity’, 2018) omvat de waarde van water dimensies als: merk, bijdragen aan ecosystemen/milieu, culturele en spirituele normen, motor voor economische ontwikkeling, bedrijfsgroei en innovatie in technologie, overheidsbeleid, bedrijfsmodellen en financiering.
Water-ethiek
Hoe verzoenen we verschillende waarden? Deze vraag kan vanuit vele invalshoeken worden benaderd; één daarvan is de waterethiek. David Groenfeldt (in: ‘Water Ethics. A Value Approach to Solving the Water Crisis’, 2019) stelt dat ethiek bijdraagt aan de veerkracht van watersystemen door het systematiseren van waardeprincipes die zelfs door wets- en beleidswijzigingen heen stand kunnen houden.
En het proces van nadenken over de ethische dimensies van alternatief waterbeleid en alternatieve praktijken zal leiden tot betere resultaten voor ons als mensen en voor de planeet waarvan we uiteindelijk afhankelijk zijn.
David Groenfeldt die ik citeer in dit stuk, is één van de weinige auteurs die over waterethiek schrijven. Ik ontmoette hem een tiental jaar geleden – ook al in Stockholm – waar hij een case bracht over de Santa Fe-rivier die zowat volledig is ingesloten in dammen om de stad van water te voorzien, waardoor de vallei is herschapen tot een troosteloos verdroogd landschap.
David Groenfeldt stelt dat dit niet zozeer een probleem is van ‘good governance’, er zijn immers transparante en democratische structuren die het water beheren. Het is wel een probleem dat een nieuwe ethiek vraagt, die de intrinsieke waarde van water erkent. Hij stelt een waardegebaseerde aanpak voor.
“Wat te doen? De verborgen waarden die het waterbeleid en het watergedrag bepalen, moeten worden blootgelegd en in een openbaar debat worden gebracht, waar het kan worden gevoed door wetenschap, godsdienst, politiek en economie.”
Het blijft een moeilijke oefening, we blijven vastlopen in pogingen om iets wat behoort tot de mythos proberen te beschrijven én te beheersen met de taal van de logos.
Een mislukt managementconcept
In een ander boek waar ik vorige zomer mee doorbracht (‘Thriving. The Breakthrough Movement to Regenerate Nature, Society and the Economy’) schrijft Wayne Visser over de zo broodnodige transformatie. In zeer heldere bewoording (die hij leent van John Elkington), schrijft hij waarom we er met ‘duurzaamheid’ zoals we dit al decennia kennen, niet gaan komen.
Vijfentwintig jaar nadat hij in 1994 de ‘triple bottom line’ van duurzaamheid bedacht, trok John Elkington het terug als een mislukt managementconcept. Een probleem met de duurzaamheidsagenda is dat het veeleer een verhaal van compromissen is dan van transformatie.
Het gevaar bestaat dat we blijven pleiten voor duurzame ontwikkeling terwijl we er niet in slagen het onderliggende systeem te veranderen dat aan de basis ligt van onze onhoudbare voetafdruk.
Daarom is een radicale paradigmaverschuiving nodig om onze relatie met de natuur, de samenleving en de economie te herzien. We moeten de problemen bij de wortel aanpakken als we ze willen oplossen. Radicaal zijn betekent daarom werken op het niveau van systeemverandering.
Dit vereist inzicht in de vele onderlinge verbanden tussen de onderdelen, en altijd de vraag wie – of welk deel van het systeem – profiteert of lijdt als gevolg van ons handelen, met als doel de natuur, de samenleving en de economie samen te laten bloeien, in plaats van het ene tegen het andere uit te spelen. Dit is geworteld in systeemdenken (kijken naar relaties en verbanden in plaats van een reductionistische wetenschappelijke benadering).
Systeemdenken: het nieuwe paradigma?
Systeemdenken lijkt wel het nieuwe paradigma te zijn geworden. Overal kwam ik het tegen. Wayne Visser schrijft er over, Erica Gies in ‘Water Always Wins’ schrijft erover, en zo was ook systeemdenken of systeemaanpak het uitgangspunt van de auteurs van het rapport ‘Weerbaar waterland’ waarin het toekomstig waterbeheer voor Vlaanderen grondig wordt hertekend. Nu echter enkel als aanbeveling.
Systeemdenken gaat uit van eenheid en verbondenheid. Ook hier gaat het al snel de wetenschappelijke toer op, terecht wordt gewezen op de complexe relaties in onze ecosystemen. Maar de rapporten van experts blijven opnieuw hangen in de taal van de logos.
Die andere onnoembare dimensie, de ‘Ene’, daar weten we in deze rapporten nog steeds geen weg mee, en in onze denkkaders over waterbeheer, duurzaamheid of het organiseren van ons leven in het algemeen, speelt religie geen rol meer.
De gedachten die Wayne Visser neerpent in Thriving, doen wel heel erg denken aan wat Meister Eckarht ons zegt over hergeboren worden, of aan Arne Næss zijn filosofische fundementen van ‘deep ecology’.
In een korte gedachtewisseling hierover met de auteur via LinkedIn schrijft hij: “De wijsheid is niet nieuw, maar de toepassing en opschaling moet dat wel zijn, om decennia (zelfs eeuwen) van achteruitgang te keren.”
Tom D’Haeyer en Koen Stuyck
‘Faces of Water’ expo in Bozar, Brussel (21 okt – 4 dec 2022)
https://www.bozar.be/nl/kalender/faces-water
Met de tentoonstelling Faces of Water zoomt Bozar in op recent onderzoek en artistieke creaties van vier kunstenaars: Theresa Schubert, Joshua G. Stein, Haseeb Ahmed en Anna Ridler. Het viertal ging samenwerken met lokale wetenschappers, ingenieurs en industriële partners. In een residentie onderzochten ze regiospecifieke wateruitdagingen, waar met behulp van onder meer datasets, AI en een 3D-printer voor klei een aantal kunstwerken op de grens tussen kunst, technologie en wetenschap uit voortvloeiden.
De werken in de tentoonstelling zijn het resultaat van residenties georganiseerd door LUCA School of Arts, Gluon en Cittadellarte – Fondazione Pistoletto, met de steun van hun lokale ecosysteem van partners.
De tentoonstelling werd gecureerd door Sofie Crabbé (BE, schrijver, curator, gastprofessor bij LUCA School of Arts en KASK)
‘Faces of Water’ – Bozar (YouTube): https://www.youtube.com/watch?v=WgSbcKWpFNE&t=4s
On Time and Water: A Conversation with Icelandic author and activist Andri Snær Magnason – University of New England (YouTube): https://www.youtube.com/watch?v=2sCe28fv_nY
World Water Week 2022 (Stockholm): https://siwi.org/event/world-water-week-2022/
Lees verder (inhoud febuari 2023)
