Maria Van Doren (1933-2023)
Op zondag 29 januari 2023 overleed zuster Maria Van Doren in het rusthuis van de missionarissen van De Jacht in Heverlee. Zij werd 89. Tot vorig jaar was ze nog heel actief, onder meer in de Leuvense vredesbeweging. Het grootste deel van haar missionarisleven bracht ze door in Mexico, waar ze het vooral opnam voor de inheemse vrouwen. Als feministische theologe en sociologe nam ze bepaald geen blad voor de mond, wat haar meer dan eens in conflict bracht met de kerkelijke hiërarchie, maar haar een blijvende genegenheid opleverde van de lokale gemeenschappen.
Geboren op 17 augustus 1933 in het Vlaams-Brabantse Rotselaar als dochter van Victor Van Doren en zijn echtgenote, de toenmalige eigenaars van de historische watermolen-Van Doren op de Dijle. Vader was naast molenaar eveneens dienstdoende gemeentesecretaris. Haar zus, Annie, zou later in de voetsporen van haar vader de eerste vrouwelijke gemeentesecretaris van Rotselaar worden.
Maria voelde zich al snel geroepen tot een leven als religieuze. In 1954 trad ze in bij de zusters-missionarissen van de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria, beter bekend als ‘De Jacht’ in Heverlee.
Vele jaren later verklaarde ze die keuze in de context van de tijd: “Het rijke Roomse leven waarin we in de jaren 1940-50 opgroeiden, deed mij verlangen naar het uitdragen van Gods woord onder de niet-gelovigen. In de koloniale geest van die tijd was een zeker superioriteitsgevoel nooit ver weg. Maar toch blijf ik geloven dat de overgrote meerderheid van de missionarissen met de beste humanitaire bedoelingen naar overzeese gebieden vertrok. Helaas hebben velen onvoldoende afstand kunnen nemen van vooroordelen tegenover andere culturen en religies en hadden ze zich zeker kritischer moeten opstellen tegen de fundamenteel onderdrukkende aard van het kolonialisme.”
Sinds 1981 was ze actief als missionaris in Mexico. 14 jaar verbleef ze er in de afgelegen bergdorpen Cuitlaxtepec en La Lobera, dorpen in de Sierra Negra van de gemeente San Antonio Cañada, in het bisdom Tehuacán, in de zuidelijke deelstaat Puebla.
Naast haar pastoraal werk was Maria vooral bezig met de emancipatie van vrouwen in een heel patriarchale samenleving. Zo wist ze vrouwen te organiseren om de eerste nixtamalmolens (nvdr: nixtamal is een traditionele maissoort die al eeuwenlang in Mexico wordt verbouwd) te beheren, waarmee vrouwen een eigen inkomen konden verwerven. En zelfs een eerste bus aanschaffen om naar de markt in Tehuacán te reizen waar ze hun producten aan de man brachten.
In een eerste reactie op het bericht van Maria’s overlijden vermeldde Anastasio Hidalgo Miramón, parochiepriester van de kerk van het Kostbaar Bloed van Christus, dat de dorpelingen uit Cuitlaxtepec en La Lobera, meteen bijeenkwamen om te bidden voor de eeuwige rust van zuster Van Doren. Een eucharistieviering om haar te gedenken op zondag 5 februari werd bijgewoond door inwoners van alle nabijgelegen inheemse gemeenschappen.
De pastoor verklaarde in zijn preek dat de Belgische missionaris op jonge leeftijd in Tehuacán aankwam, maar dat zij niet in deze stad wilde blijven en vroeg om overgeplaatst te worden naar rurale gebieden die zowel op kerkelijk als op sociaal vlak sterk in verval waren.
Als gevolg van haar verzoek kwam Maria in Cuitlaxtepec terecht waar zij molens oprichtte via een project van het Technologisch Instituut van Tehuacán (ITT), alsmede timmerwerkplaatsen en ze ook weeflessen gaf.
Jaren later verhuisde ze dan toch naar Tehuacán, de op een na grootste stad van Puebla, waar ze jarenlang doceerde in vele seminaries, zonder evenwel de contacten met de vrouwen in de rurale dorpen van de Sierra Negra uit het oog te verliezen.
Zo was ze onder meer docente sociologie aan het seminarie van Tehuacán (Seminario Regional del Sureste). Dat vond zij het beste seminarie, omdat het mensen opleidde om te leven onder het volk, de armen. Helaas sloot het Vaticaan precies dat seminarie omdat het ‘te pastoraal’ was.
Tijdens de zomervakanties studeerde ze zelf nog theologie aan de universiteit van Berkeley in Californië (VS), waar ze in 1989 haar master theologie behaalde met een scriptie over beelden, symbolen en riten van de Mexicaanse inheemse boeren die volgens haar perfect gebruikt zouden kunnen worden bij de katholieke sacramenten.
Op 69-jarige leeftijd promoveerde Maria tot doctor in de missiologie aan de Gregoriaanse Universiteit in Rome op een proefschrift over ‘beelden van God vanuit een inheems perspectief’. Uiteraard steunde ze daarbij op haar jarenlange praktijkervaring met pastoraal werk onder de inheemse vrouwen uit de afgelegen Mexicaanse bergdorpen.
Haar uitgesproken feministische theologische visie deden haar geschriften zelfs op een ‘zwarte lijst’ belanden van de kardinaal-aartsbisschop van Mexico-stad, wat betekende dat ze op een bepaald moment geen les meer mocht geven aan de katholieke seminaries van het land. De lokale bisschop bleef haar evenwel steunen en verdedigen, omdat hij wist welk waardevol werk ‘de zuster’ aan de basis verrichtte.
Zo kon ze nog wel terecht bij een protestantse instelling en vele vrouwen kwamen haar gewoon thuis opzoeken om met haar over geloof, traditie en de harde dagelijkse realiteit te dialogeren.
Maria noemde zichzelf in een interview ooit een ‘christelijke heiden’, of een ‘katholieke protestant’. Hokjesdenken was niet aan haar besteed. Alle boeken over theologie zouden moeten worden herschreven, vond ze, zeker in Latijns-Amerika, maar ook in Europa.
Zo sprak ze nooit over het ‘Koninkrijk Gods’ of de ‘heerschappij van God’: dat vond ze een piramidale structuur van overheersing. Voor haar is het ‘project van Jezus’ de kern van het christendom, en dat is een project van gelijkheid, rechtvaardigheid en vrede, en een goed leven voor iedereen binnen de grenzen van de planeet.
“We moeten eerst ‘goede mensen’ leren zijn, en misschien, kunnen we dan christenen worden. Vergeet niet dat Christus nooit een ‘christen’ is geweest, hij was… gewoon goed! Jezus is mens geworden en dat moeten wij ook zijn”, verklaarde ze tijdens een toespraak in Leuven in 2016.
Voor Maria was haar belangrijkste taak als missionaris haar werk aan de basis van de samenleving. Ze doceerde theologie bij haar thuis, aan heel diverse groepen mensen, meestal inheemse vrouwen. Op zondag ging ze naar afgelegen en zeer arme gebieden in de bergen en gaf er les over de sacramenten aan leken die verbonden waren aan een congregatie.
Het was namelijk haar ervaring dat ‘arme’ mensen die niet goed opgeleid zijn het vermogen hebben om te veranderen, veel meer dan intellectuelen: “Te midden van gewone mensen kun je heel direct zeggen waar het op staat”.
In haar theologie nam de vrouw een centrale plaats in. Maria geloofde dat vrouwen veel religieuzer zijn dan mannen. Bovendien wordt in Mexico cultuur en religie doorgegeven door vrouwen. Vrouwen hadden volgens haar de gave om te zorgen, te vieren en te creëren. Niettemin, zijn de hiërarchische structuren in Mexico – en elders – zo sterk dat mannen per definitie als winnaars uit de bus komen. Daarom was haar hoofddoel om de identiteit van de betrokken vrouwen te versterken (uiteraard met behoud van goede relaties met de mannen).
In een interview uit 2012 zei ze het volgende over het blijvend belang van de bevrijdingstheologie:
“Liberation theology has been a blessing, because it has brought God to earth. Jesus is a fully human being. In his humanity, he has reached a fullness that we also must try to accomplish in our lives. Theology is a rational reflection on tradition, but it is also a rational reflection on reality – this is an insight of liberation theology.”
Jarenlang heb ik, als voorzitter van de GROS (Gemeentelijke Raad voor Ontwikkelingssamenwerking), het geluk gehad regelmatig met Maria via e-mail te kunnen communiceren over haar werk in Mexico. Sinds de oprichting van de GROS in Rotselaar in 1989 konden we elk jaar een bescheiden financiële bijdrage aan haar Mexicaanse ‘projecten’ overmaken. Maar uiteraard was het nog veel belangrijker dat we originele visies en haar unieke kijk op Latijns-Amerika konden delen met mensen in België.
In juli 2015 nam Maria Van Doren, ze was toen bijna 82, uiteindelijk dan toch afscheid van haar Mexicaanse vrienden om officieel op ‘rust’ te gaan in haar vaderland.
Maar niet zonder eerst nog een boek voor te stellen. Op maandag 27 juli 2015 werd in het Complejo Cultural El Carmen van Tehuacán haar boek ‘El Bautismo en la Cultura Indígena’ gepresenteerd, waarin zij haar pastorale ervaringen van meer dan 30 jaar missionaris-zijn in Mexico verhaalt. Mensen en vrienden namen afscheid van haar, omhelsden haar en huilden (zie video).
Maria verklaarde bij die gelegenheid dat de kerk van Jezus in Mexico niet echt wordt gepredikt. “De kerk is zeer slecht gestructureerd, en geraakt in diskrediet. Ik zeg dit omdat vele mensen in de kerk meer geïnteresseerd zijn in andere zaken dan in de echte behoeften van de mensen.”
Zij voegde eraan toe dat de katholieke kerk moeilijke tijden doormaakt, maar dat het nog altijd tijd is om de draad van Jezus weer op te pakken…
Terug thuis in Leuven bleef Maria evenwel erg actief. Ze publiceerde opinies, gaf lezingen, bezocht vrienden en vond een nieuwe activistische uitdaging in de vredesbeweging. Vooral bij vrouwengroep ‘Vrouwen in ’t Zwart’ zette ze zich in.
“Geen vrede zonder vrouwen. Vrouwen in het Zwart – Women in Black is een wereldwijd netwerk van feministische vrouwen die zich inzetten voor vrede met gerechtigheid, en actief gekant zijn tegen onrecht, oorlog, militarisme en andere vormen van geweld. Een belangrijk aandachtspunt is het uitdagen van het militaristisch beleid van onze eigen regeringen. Vrouwen in het Zwart is geen organisatie, maar een communicatiemiddel en een actieformule.”
Vrouwen in het Zwart staat voor geweldloze acties. Wekelijks op woensdag houdt de Leuvense vrouwengroep, in het zwart gekleed, een stille wake aan het stadhuis. Maria was bijna altijd van de partij om onrecht aan te klagen. Tot in juni 2022 protesteerde ze wekelijks tegen de oorlog in Oekraïne. Na de zomer ging het met haar gezondheid evenwel achteruit. Op 29 januari 2023 stierf ze.
Als hommage aan Maria Van Doren publiceren we hier een gedicht dat ze schreef bij haar afscheid van haar verblijf als missionaris in Mexico.
Heeft Het Wel Zin Gehad?
Als ik morgen onbekend doodga
heeft het dan zin gehad dat ik er was-
als ik morgen bezwijk
op mijn weg door de hoogvlakte
op tocht met mensen waar geen hoop meer was-
Als ik morgen doodga
door een kogel van de militairen
of van de pistoleros
betaald door macht en bezit-
heeft het dan zin gehad dat ik er voor opkwam
heeft het dan zin gehad dat ik er was?
Als ik doodga aan eenzaamheid en vertwijfeling
als ik wegga gebroken door onbegrip en nijd
als ik het opgeef omdat het te zwaar werd
heeft het dan zin gehad dat ik er was?
Als ik een glimlach kon toveren op ’t gelaat van een moeder,
warmte en genegenheid gaf aan een verguisde vrouw,
als ik de kinderen wat kon vertroetelen,
en waarde gaf aan een verworpen ras-
als ik in honderden kleine dingen
mensen vertrouwen gaf – en een gelaat-
als ik met hen volhield en bleef vechten
voor wat meer gerechtigheid en minder haat.
Als ik gewoon als mens met de mensen leefde,
liefhad, zó maar, omdat het een mensenkind was-
als ik als vriend onbaatzuchtig mijn leven spreidde
ja, dan denk ik, dat het de moeite was.
Maria Van Doren, 2015
Jan Van Criekinge
YouTube-filmpje over het afscheid van Maria Van Doren als missionaris in Tehuacán in de Mexicaanse deelstaat Puebla op 29 juli 2015: Despiden en Tehuacán a Maria van Doren, religiosa belga que ayudó a indígenas https://www.youtube.com/watch?v=JBViKMKmgAM
Haar overlijden ging ook in Mexico niet ongemerkt voorbij:
Fallece María Van Doren, misionera belga en la Sierra Negra de Puebla https://www.e-consulta.com/nota/2023-02-01/municipios/fallece-maria-van-doren-misionera-belga-en-la-sierra-negra-de-puebla
Tras fallecimiento, honran labor de María Van Doren en la Sierra Negra https://tehuacandigital.com.mx/tras-fallecimiento-honran-labor-de-maria-van-doren-en-la-sierra-negra/
Lees verder (inhoud febuari 2023)
