Ton Veerkamp (1933 – 2022)

Bij het in memoriam door Alex van Heusden

Iedereen in Vlaanderen en Nederland kent of kende Huub Oosterhuis: de getalenteerde, bewogen schrijver en exegeet. Wie in de laatste decennia van vorige eeuw in de katholieke kerk actief was, heeft zijn teksten gebruikt en zijn liederen gezongen. Wat weinigen weten is dat Ton Veerkamp een compagnon de route en evenknie van Oosterhuis is geweest.

Hij heeft nochtans ook voor Vlaanderen veel betekend in die zin dat hij inspirator was voor Remi Verwimp (Werkplaats Theologie en Maatschappij), Motief vzw, Elke Vandeperre en Paul de Witte, die twintig jaar lang de module Jodendom/christendom binnen de CIMIC-opleiding gestalte gaf.

Ik was sterk onder de indruk toen zijn schitterend magnum opus ‘Deze wereld anders, politieke geschiedenis van het Grote Verhaal’ in september 2014 werd voorgesteld in het cultureel centrum ‘De Nieuwe Liefde’ in Amsterdam. ‘Deze wereld anders’ is een boek dat iedereen zou moeten lezen die geïnteresseerd is in de ingewikkelde en ook paradoxale weg die het christendom doorheen de eeuwen heeft afgelegd.

Ton overleed eind februari. We nemen hier het mooie in memoriam over dat theoloog Alex van Heusden schreef voor het Kwartaaltijdschrift, jaargang 1, nr. 1, 2022, p. 4-5. Dit tijdschrift is de opvolger van Ekklesia Maandbrief. Te bereiken via e-mailadres: secretariaat@ekklesia-amsterdam.nl

Marc Colpaert

Ton Veerkamp is ons ontvallen. Hij stierf in de nacht van maandag 28 februari 2022 thuis in Lemgow-Schmarsau, een dorp in het Duitse Wendland, 88 jaar oud. Op dinsdag 8 maart volgde het afscheid onder een stralende lentezon op de begraafplaats van het naburige Bockleben. Tientallen mensen, van dichtbij en ver gekomen, brachten hem daar de laatste eer. Het was een in alle eenvoud indrukwekkend en waardig afscheid.

Ton Veerkamp was een groot theoloog, een tegendraadse Schriftgeleerde, een scherpzinnige, kritische en dwarse denker. Van 1969 tot 1998 kwam hij enkele malen per jaar naar Amsterdam om de toespraak te verzorgen in de diensten van toen nog de Amsterdamse Studentenekklesia.

Ton Veerkamp (1933-2022)
Ton Veerkamp (1933-2022), compagnon de route van onder anderen Huub Oosterhuis (foto: Kwartaaltijdschrift, Amsterdam, 2022).

Hij was een ware leermeester in de beoefening van een Bijbeluitleg die alle voorrang gaf aan de politieke, economische en sociale context waarin die oude teksten het licht zagen. Hij las de Bijbel naast Karl Marx. Hij was van het leerhuis én van politieke strijd, “vanuit de permanente verplichting zorg te dragen voor een menswaardige wereld”- zoals hij het zelf formuleerde.

En zo werd hij een bron van inspiratie en van nieuwe inzichten voor velen in de Duitstalige wereld, in Nederland en in Vlaanderen. “Mijn theologie ontaardt direct in geleuter als ik niet meer politiek actief ben” – zei hij eens. Een uitspraak die hem typeert.

Ton was in 1978 medeoprichter van het exegetische tijdschrift Texte & Kontexte, dat nog altijd bestaat. Niemand heeft door de jaren heen daar zoveel bijdragen voor geschreven als hij. Die getuigen alle van zijn verbluffend grote kennis van de Bijbelse geschriften en de tradities van uitleg die daarrond in de loop van eeuwen gegroeid zijn.

De gangbare academische exegese werd door hem gewikt en gewogen, en waar zijns inziens noodzakelijk onder scherpe kritiek gesteld. Daar kon lang niet iedereen mee uit de voeten, om te beginnen de academische Bijbelwetenschap zelf niet, maar Ton hield voet bij stuk. Zijn exegese werd immers gevoed door zijn eigen levensloop in het spanningsveld van de grote historische gebeurtenissen van de twintigste eeuw.

In zijn boek Abschied von einem messianischen Jahrhundert met als ondertitel Politische Erinnerungen, verschenen in 2020, heeft Ton zijn levensverhaal tot in detail beschreven.

Inderdaad, politieke herinneringen, vanaf zijn geboorte in een rooms-katholiek arbeidersgezin aan de Admiraal Ruijterweg in Amsterdam, via zijn gymnasiumtijd aan het Ignatius College van de jezuïeten, zijn intrede in de orde, zijn studieverblijf in New York ten tijde van de protesten tegen de Vietnamoorlog en de strijd van de burgerrechtenbeweging, zijn uittrede uit de orde, zijn werkzaamheden in Berlijn als pastor voor buitenlandse studenten, waaronder veel vluchtelingen uit Iran, tot en met de val van de Muur en de nasleep daarvan.

Alles haarscherp op schrift gesteld, geduldig, analytisch, weloverwogen en zeer betrokken. Een waar ‘leerhuis van het geweten’. In de vredesbeweging, waarin hij jarenlang actief was, vervulde hij een bemiddelende rol tussen behoedzame idealisten en doorgeslagen fanatici.

De twintigste ‘messiaanse eeuw’. Het socialisme beleefde Ton als een messianisme, niet in idyllisch-utopische zin, niet als een rimpelloze pastorale, maar als een feilbare, door een gebroken mensengeschiedenis vol vergoten vloed getekende poging een project van bevrijding tot stand te brengen – een andere, nieuwe wereldorde waarin alle onopgeloste tegenstellingen tussen mensen zouden worden opgeheven.

boek cover Deze wereld anders
De cover van Deze wereld anders, het magnum opus van Ton Veerkamp (foto: uitgeverij Skandalon, Middelburg).

Volgens Ton zou het Grote Verhaal van de arbeidersbeweging en de strijd om een klasseloze maatschappij ondenkbaar zijn geweest zonder de Bijbel en de tradities die daarin geworteld zijn. In Deze wereld anders, zijn magnum opus, vertelt hij dienaangaande het verhaal van het vroege christendom: Paulus en zijn brieven, de vier evangeliën, de verwijdering van de Joden en hun jodendom, de toe-wending naar de macht.

De messiaanse beweging in naam van Jezus kwam met een eigen articulatie van het Bijbelse Grote Verhaal. Aanvankelijk een tegenbeweging ontwikkelde het vroege christendom zich in een geleidelijk, bijna vier eeuwen omvattend proces tot een religie die een alliantie sloot met het Romeins Imperium. Dat gebeurde onder Caesar Constantijn. De vijanden werden vrienden.

Aan het einde van de vierde eeuw, onder Caesar Theodosius, werd het christendom uitgeroepen tot staatsgodsdienst en enige ‘toegestane religie’. De Bijbelteksten van de concilies gaan de imperiale politiek ideologisch onderbouwen.

Zo is het gegaan. Met als gevolg dat het Grote Verhaal van de Bijbel en van de messiaanse beweging in naam van Jezus na verloop van tijd een transformatie onderging: van weigering naar aanvaarding, althans tot op zekere hoogte, van de heersende wereldorde. In de samenvatting van Deze wereld anders lezen we:

“In feite was de ‘God’ van het Grote Verhaal ook de ‘God’ van de heersende orde. Daardoor liep de dagelijkse praktijk van de christelijke gemeenten in het thans christelijke Romeinse Rijk gewoonlijk uit op verinnerlijking van de heersende macht; ze vereerden hun ‘God’ ook als ‘God van deze wereldtijd’ (2 Korintiërs 4:4). De basisstructuur van het christendom was in de regel niet weigering, maar aanvaarding.”

Concessies doen om nog iets te redden. Omdat de rest van de wereld niet mee wil. Omdat we zijn ingekapseld door een systeem dat geen verandering duldt.

Het Grote Verhaal van de arbeidersbeweging vond zijn Waterloo in de late jaren tachtig van de twintigste, messiaanse eeuw. De val van de Berlijnse Muur in 1989 staat hiervoor symbool.

“Het is vrijwel totaal vergeten, die grote beweging die de politiek en cultuur van onze landen heeft bepaald van de tweede helft van de negentiende eeuw tot het laatste kwart van de twintigste eeuw.” Aldus Ton Veerkamp.

Daarom is Deze wereld anders, naast een bespreking van meer dan duizend jaar geschiedenis, een vorm van rouwverwerking over “de vergane bewoonbaarheid van de wereld”. Bevrijding en emancipatie van mens en samenleving – dat was de inzet van de Bijbel als Groot Verhaal, daar ging het ook om in Verlichting en socialisme.

Hoe nu verder? Rest ons nog enkel rouwverwerking of kunnen nieuwe perspectieven rond bevrijding en emancipatie worden geformuleerd, in het verlengde van het Grote Verhaal en als eigentijdse articulatie daarvan?

Doen zich nog kansen voor, al zijn het maar kleine kansen, op het begin van een nieuw begin? Vragen die Ton stelde aan de veelal duistere werkelijkheid van vandaag.

book cover Abschied von einem messianischen Jahrhundert

Aan het einde van Abschied von einem messianischen Jahrhundert schrijft Ton:

“Tijdens een symposium in Amsterdam naar aanleiding van de Nederlandse vertaling van Die Welt anders vroeg Wolfgang Haug mij wat mij al die jaren politiek gaande heeft gehouden. Ik antwoordde: ten eerste, het kind van Marianne en mij. Wie een kind op de wereld zet, heeft de voordurende plicht ervoor te zorgen dat deze wereld menswaardig is. Ten tweede: ik had het voorrecht dat ik in mijn leven met oprechte en waarachtige mensen samen kon zijn: in mijn Amsterdamse familie, met mijn jeugdvrienden, bij de jezuïeten, met de vriendinnen en vrienden in New York en bij mijn werk in Berlijn en elders, en vooral met mijn vrouw, onze dochter, haar man en de twee kleinkinderen. Zij waren en zijn het die mij een ‘aufrechte Gang’ mogelijk maakten – zij het ook met vallen en weer opstaan.”

Het woord ‘afscheid’ duikt regelmatig op in het werk van Ton: ‘Het afscheid van de Messias’, over Johannes 13-17; ‘Afscheid van een messiaanse eeuw’; ‘Afscheid van het christendom’, zijn laatste grote artikel. Nu hebben wij afscheid moeten nemen van hem.

Ten slotte nog dit citaat:

“We groeiden op in een West-Europese omgeving waarin het dertig jaar lang alleen maar opwaarts ging, daarna tot aan de nieuwe eeuw op hoog niveau stagneerde. Vandaag weten we dat de volgende crisis aanbreekt als het Amen in de kerk.”

De volgende crisis. Het begin van de oorlog in Oekraïne heeft hij niet meer meegekregen. Misschien wel gelukkig zo. Mogen wij zijn nagedachtenis in ere houden.

Alex van Heusden

BOMEN SCHREEUWEN NIET

Huub Oosterhuis

Bomen schreeuwen niet, takken niet, grond niet;

zee, vogel, huilt niet; de wind niet, de stad niet.

Geen kreet komt uit de mond van de muren

rondom, van de ster, die lachende noodklok.

Enkel in mensen zijn monden gesneden,

harten gedompeld, opdat hij kan huilen,

slaan met lippen zwart van ontzetting –

man, vrouw, koppen: bonk tegen de muur,

tegen de moord, de nacht, de verchroomde

machinerie van de goddelijke oorlog;

tegen de code van de terreur,

alles wat klein is verkwanselend.

Nu daar, dan elders, altijd hier,

weent om haar zonen de moeder,

weent de gerechte om zijn broeders,

omdat zij niet meer zijn.

Huilt als een bron, een vulkaan in mensen

de mens om de mens, en schaamt zich

dat niet dit uur wij levend of dood

worden veranderd in vrede.

Ton Veerkamp, Deze wereld anders. Politieke geschiedenis van het Grote Verhaal, uitgeverij Skandalon, Middelburg, 2014, 504 p. ISBN 9789490708887


Lees verder (inhoud juni 2022)


Dit vind je misschien ook leuk...

We use cookies to personalise content and ads, to provide social media features and to analyse our traffic. We also share information about your use of our site with our social media, advertising and analytics partners. View more
Accept