De erfenis van geweld: hoe trauma zich vastzet in onze genen

Grootschalige conflicten zijn terug van nooit weggeweest. En al te vaak leggen ze weer de kiem voor nieuwe conflicten in de toekomst. Omdat het onrecht niet wordt rechtgezet en hele bevolkingen verweesd achterblijven, zonder hulp of verhaal. En wat doe je dan, als iedereen getraumatiseerd is en nieuwe generaties moeten opgroeien met de kwetsuren?

Heel vaak blijft het onrecht gewoon voortduren en etteren de wonden innerlijk verder, lang nadat de fysieke wonden genezen zijn (als er al geen permanente lichamelijke schade is die het leven nog moeilijker maakt). Dat dit alles psychologisch zware littekens achter laat, zal niemand verwonderen. Maar nu is bewezen dat er zelfs genetische gevolgen zijn.

Onderzoek onder leiding van Connie Mulligan, hoogleraar Antropologie aan de Universiteit van Florida, toonde aan dat geweld en trauma epigenetische veranderingen kunnen veroorzaken die doorgegeven worden aan volgende generaties.

Dit fenomeen, waarbij omgevingsfactoren invloed uitoefenen op de genexpressie zonder de onderliggende DNA-sequentie te veranderen, staat bekend als epigenetica.

De studie richtte zich op Syrische families die blootgesteld waren aan geweld tijdens de belegering van Hama in 1982 en de recente burgeroorlog, en toonde aan dat kleinkinderen van vrouwen die tijdens deze conflicten zwanger waren, epigenetische veranderingen vertoonden, ondanks dat zij zelf het geweld niet hadden meegemaakt.

Stress, voeding en blootstelling aan toxines

Epigenetische veranderingen zijn chemische aanpassingen aan het DNA die de activiteit van genen reguleren. Deze wijzigingen kunnen worden beïnvloed door omgevingsfactoren zoals stress, voeding en blootstelling aan toxines.

In het geval van blootstelling aan geweld kunnen dergelijke factoren leiden tot epigenetische aanpassingen die de stressrespons en andere fysiologische processen beïnvloeden. Deze veranderingen kunnen vervolgens worden doorgegeven aan nakomelingen, waardoor gevolgen van trauma’s dus intergenerationeel kunnen zijn.

Het onderzoeksteam verzamelde DNA-monsters van drie generaties binnen Syrische families: grootmoeders die zwanger waren tijdens de belegering van Hama of de recente burgeroorlog, hun dochters en kleinkinderen. Een controlegroep bestond uit families die vóór 1980 naar Jordanië waren geëmigreerd en geen directe blootstelling aan deze specifieke geweldsincidenten hadden meegemaakt.

Analyse van het DNA toonde aan dat bij de kleinkinderen van de Hama-overlevenden 14 epigenetische locaties waren aangepast als reactie op het geweld dat hun grootmoeders hadden ervaren.

Bij individuen die zelf geweld hadden meegemaakt, werden 21 epigenetische veranderingen geïdentificeerd. Daarnaast vertoonden personen die in de baarmoeder aan geweld waren blootgesteld tekenen van versnelde epigenetische veroudering, wat hen mogelijk vatbaarder maakt voor leeftijdsgebonden ziekten.

Sporen die generaties lang meegaan

Deze bevindingen suggereren dat de impact van geweld verder reikt dan de direct getroffenen en dat trauma’s biologische sporen kunnen achterlaten die generaties lang meegaan.

Dit kan bijdragen aan het begrijpen van hardnekkige intergenerationele cycli van misbruik, armoede en trauma die wereldwijd worden waargenomen. Het benadrukt ook het belang van empathie en de noodzaak voor beleidsmakers om aandacht te besteden aan de langdurige gevolgen van geweld.

Zoals Mulligan opmerkt, is de idee dat trauma en geweld gevolgen kunnen hebben voor toekomstige generaties een oproep om geweld serieuzer te nemen en te bestuderen, met als doel deze cycli te doorbreken.

Het concept dat geweld en agressie biologische componenten hebben, wordt ondersteund door ander onderzoek. Een studie gepubliceerd in ‘Nature‘ analyseerde het niveau van dodelijk geweld bij 1024 zoogdiersoorten, waaronder de mens, en ontdekte dat geweld tegen soortgenoten diepgeworteld is in de evolutionaire geschiedenis van primaten.

Bij de vroege mens was ongeveer twee procent van de sterfgevallen het gevolg van onderling geweld, een percentage dat hoger ligt dan het gemiddelde bij zoogdieren. Dit suggereert dat een zekere mate van agressie en geweld een biologische basis heeft die door evolutie is gevormd.

Vicieuze cirkels kunnen worden doorbroken

Volgens de onderzoekers is het cruciaal om te benadrukken dat, hoewel er een biologische aanleg voor geweld kan bestaan, culturele en sociale factoren een significante rol spelen in het al dan niet tot uiting komen van deze neigingen.

De menselijke samenleving heeft de capaciteit om structuren en normen te ontwikkelen die geweld ontmoedigen en beheersen. Dit betekent dat, ondanks een mogelijke genetische voorbestemdheid, de omgeving en opvoeding bepalend zijn voor het gedrag van individuen.

Het begrijpen van de epigenetische impact van geweld kan daarom bijdragen aan interventies die gericht zijn op het doorbreken van vicieuze cirkels van geweld en het bevorderen van veerkracht in getroffen gemeenschappen.

Als conclusie: het onderzoek van Mulligan en collega’s benadrukt de diepgaande en langdurige impact van geweld op het menselijk genoom via epigenetische mechanismen. Deze bevindingen benadrukken het belang van het aanpakken van geweld niet alleen als een sociaal en psychologisch probleem, maar ook als een biologisch fenomeen met intergenerationele gevolgen.

Door deze inzichten kunnen we effectievere strategieën ontwikkelen om de schadelijke effecten van geweld te verminderen en de gezondheid en het welzijn van toekomstige generaties te verbeteren.

Het mag duidelijk zijn dat de beste strategie nog steeds is om gewelddadige conflicten te vermijden en in de eerste plaats de burgerbevolking te ontzien, wat overigens hoog genoteerd staat in het internationale oorlogsrecht.

Het feit dat deze grondregel nog steeds massaal geschonden wordt – of het nu Gaza, Oekraïne, Congo of Soedan is – is iets dat we nooit normaal mogen vinden.

Koen Stuyck

Lees verder (inhoud maart 2025)