Een pacifistisch geluid uit Oekraïne:
in de hybride klem tussen NAVO en Rusland

Yurii Sheliazhenko, secretaris van de Ukrainian Pacifist Movement in Kiev, schreef deze tekst om een ‘ander’ geluid uit Oekraïne te laten horen.

Toen Oekraïne het slagveld werd in de nieuwe koude oorlog tussen de Verenigde Staten en Rusland, werd onze vreedzame samenleving verscheurd door militant binnenlands nationalisme en de wedloop tussen agressieve imperialisten. We zouden uit de situatie van permanente oorlog, economisch en democratisch verval moeten geraken, maar de weg naar een hoopvolle toekomst is niet gemakkelijk.

Veel van onze problemen worden veroorzaakt doordat de hele wereld vastzit in het verleden. De NAVO, een overblijfsel van de Koude Oorlog, werpt zich op als de sterkste democratische alliantie in de geschiedenis, maar begon wel een nieuwe nucleaire wapenwedloop met Rusland en verklaarde zich tegen het VN-verbod op kernwapens.

Ook tekenden de ministers van Buitenlandse Zaken van Polen, Litouwen en Oekraïne een verklaring waarin zij aanspraak maken op het gemeenschappelijk erfgoed van het historische Pools-Litouwse Gemenebest (nvdr: dit was een staat die ontstond door het omvormen van de personele unie van het koninkrijk Polen en het grootvorstendom Litouwen tot één staat in 1569. Het Pools-Litouwse Gemenebest beleefde zijn Gouden Eeuw in de 16de eeuw en de eerste helft van de 17de eeuw).

In de verklaring is sprake van de “Europese identiteit van Wit-Russen, Litouwers, Polen en Oekraïners” hiermee suggererend dat zij opnieuw zouden moeten vechten tegen het ‘despotische Rusland’ en dat Oekraïne lid zou moeten worden van de NAVO.

De Russische president Poetin schreef toen een doctrinair artikel over de ‘historische eenheid’ van Russen, Oekraïners en Wit-Russen. Omdat hun voorouders verenigd waren in het oude rijk Rus, zouden ze samen pal moeten staan tegenover de vijandige Verenigde Staten en de Europese Unie. Hij benadrukte dat degenen die Oekraïne tot vijand van Rusland maken “hun eigen land zullen vernietigen” en dreigde: “Wij zullen nooit toestaan dat onze historische gebieden en verwanten die daar wonen tegen Rusland worden ingezet.”

Duistere historische verhalen, opgerakeld door politici, leiden tot gevaarlijke halve waarheden. Door de mythe van ‘wij’ tegen ‘zij’ te voeden, proberen invloedrijke mensen uit het gemeenschappelijk geheugen te wissen dat er lange perioden waren van relatieve vrede met wijdverbreide gevoelens van universele broeder- en zusterschap.

Hybride oorlog

Sterke retoriek, geworteld in een gewelddadige geschiedenis, loopt altijd slecht af. Toen de NAVO in 2008 een raketafweersysteem in Europa aankondigde en de aangeprate ‘aspiraties’ van Oekraïne en Georgië om NAVO-lid te worden verwelkomde, eiste Rusland een eigen invloedssfeer op door militair geweld in Zuid-Ossetië en politieke mobilisatie van de Russische diaspora rond de voormalige USSR.

Oekraïners werden hierdoor in het nauw gedreven en gedwongen een kant te kiezen. Ironisch genoeg bleven we optimistisch en zagen geen ‘dode hoek’ maar een kans op een democratische keuze, mogelijk gemaakt door publieke bijeenkomsten op pleinen (maidan in het Oekraïens) vooral op het Onafhankelijkheidsplein in de hoofdstad Kiev.

In 2013-2014 verenigden bewonderaars van de ultranationalist Bandera zich in de Maidan-beweging, een door het Westen gefinancierd rechts burgernetwerk. Zij begonnen een reeks massale protesten te organiseren en rellen tegen de toenmalige pro-Russische Oekraïense president Janoekovitsj. Ze doorbraken de door de EU en Rusland bemiddelde overeenkomst: een vreedzame machtsoverdracht aan de prowesterse oppositie en oefenden druk uit om het gebruik van het Russisch in lokale besturen te verbieden.

Tegelijkertijd lokten nostalgische bewonderaars van Stalin, in door Rusland gesteunde rechtse netwerken (anti-Maidan-beweging), rellen uit tegen de prowesterse ultranationalistische politieke elite. Ook steunden zij de Russische militaire machtsovername op de Krim (2014) en de hybride oorlogsvoering in Oost-Oekraïne.

In de oorlog in Donbas (nvdr: de zogenoemde volksrepublieken Donetsk en Loehansk in het oosten van Oekraïne) tussen Oekraïense en pro-Russische strijders zijn tienduizenden burgers gedood of gewond en raakten meer dan twee miljoen mensen dakloos.

Volgens de OVSE (Organisatie voor Vrede en Veiligheid in Europa) schenden beide partijen bijna dagelijks het staakt-het-vuren (afgesproken in de Akkoorden van Minsk) en weigert Oekraïne om met de separatisten over vrede te onderhandelen met het argument dat zij ‘agenten’ van de Russische bezetters zijn.

Geopolitieke ambities prevaleren boven mensenlevens. De gevolgen zijn tragisch, zoals het neerschieten van een burgervliegtuig (MH17) (nvdr: op 17 juli 2014 stortte een Boeing 777-200ER van Malaysia Airlines met vluchtnummer MH17 neer bij het Oost-Oekraïense dorp Hrabove in de oblast Donetsk, nadat het toestel geraakt was door een luchtdoelraket) met een Russisch Bukraketsysteem door separatisten in een gevecht met Oekraïense militaire vliegtuigen.

Op de door Rusland geannexeerde Krim lijden de mensen, ongeacht hun (on)trouw aan Oekraïne, onder de politieke repressie door de nieuwe autoriteiten of onder de internationale en Oekraïense economische sancties, waaronder blokkade van toevoer van vers water.

Grootmachten spelen met vuur en organiseren beangstigende, militaire operaties in en rond Oekraïne. De NAVO en Rusland sturen troepen om hun belangen op de grond veilig te stellen en simuleren een zeeoorlog tijdens gevaarlijke oefeningen in de Zwarte Zee. In een wapenwedloop met de Russische (met kernwapens uitgeruste) marine op de Krim, wil de NAVO twee marinebases in Oekraïne bouwen.

Elke partij vertelt in een meeslepend verhaal, dat het om een ‘rechtvaardige oorlog’ en zelfverdediging gaat. Verhalen die bij nadere beschouwing halve waarheden bevatten en dus vals blijken.

Deze verhalen zijn illustratief voor de WRI-beginselverklaring van 1921: “we mogen geen enkele oorlog steunen, agressief of defensief, in gedachten houdend dat moderne oorlogen door regeringen steevast worden aangemerkt als defensief” (meer weten over War Resisters’ International: https://wri-irg.org/en/network/about_wri ).

Militarisering

Hybride oorlog corrumpeert en vernietigt alle vreedzame levenssferen. Meedogenloze, populistische netwerken, extreemrechtse sentimenten en haatpropaganda lokken meer en meer bloedvergieten uit. Neonazi’s vochten aan beide zijden in de Donbas-oorlog.

De Russische ‘Nationale Eenheid’ en het ‘Varyag Bataljon’ voor de separatisten en het rechtse ‘Oekraïense Vrijwilligerskorps’ en het ‘Azov Bataljon’ voor de regering in Kiev. Teruggekeerd naar huis, leren ze de kinderen om te haten en te vechten in gemilitariseerde ‘patriottische zomerkampen’.

Nieuws is geen nieuws meer, media zijn geen media, het is Russische of westerse propaganda in een informatieoorlog. Hetzelfde geldt voor onderwijs en wetenschap. Het recht beschermt in plaats van mensenrechten de politiek opportune rechten van ‘ons volk’ en straft ‘vijanden’ zo streng mogelijk.

Door dit alles is de Oekraïense samenleving enorm gepolariseerd. Nationalisten weigeren elke concessie aan Rusland. Ze verzamelen rellende menigten tegen de Akkoorden van Minsk en leggen tegenstanders met geweld het zwijgen op. En rechtse voorstanders van Rusland en het Sovjetverleden roepen op tot vrede, maar kiezen feitelijk de kant van Rusland.

Huidig president Volodymyr Zelensky (nvdr: sinds 20 mei 2019 president), verklaarde dat de vrede die hij beloofde ‘op onze voorwaarden’ moest zijn en maakte pro-Russische media onmogelijk, zoals eerder al gebeurde met Russische sociale netwerken en het Russisch als taal.

Zijn partij wil de militaire uitgaven van 1,5 procent verhogen tot 5 procent van het BBP. Met haar parlementaire meerderheid drukt ze vele militaristische wetten door, zoals draconische straffen voor ontduikers van de dienstplicht, de oprichting van nieuwe ‘nationale verzetsstrijdkrachten’, uitbreiding van de strijdkrachten met 11.000 manschappen en de oprichting van lokale eenheden voor de verplichte militaire training van miljoenen mensen. Zo kan de hele bevolking gemobiliseerd worden voor een oorlog met Rusland.

Dienstweigeraars hebben weinig kans op wettelijke bescherming of op erkenning van hun overtuigingen in Oekraïne en Rusland, laat staan in de separatistische ‘volksrepublieken’. De vervangende, niet-militaire dienst is nauwelijks toegankelijk en is discriminerend en bestraffend van aard.

Hoop op vrede

Uit opiniepeilingen blijkt dat de meerderheid van de bevolking vrede eist, maar meer vertrouwen heeft in de strijdkrachten dan in enige andere politieke instelling. Dit geloof in ‘vrede door overwinning’ is het resultaat van politiek analfabetisme en gebrek aan een echte vredescultuur.

Door internationale organisaties gefinancierde vredesopbouwprojecten helen sommige oorlogswonden, maar zijn gericht op sociale cohesie rond een militante nationale identiteit. Velen vermijden het woord ‘vrede’ omdat dat zou behoren tot de ‘Russische wereld’.

Consequente pacifisten, religieus of seculier, zijn een kleine minderheid in Oekraïne, die in het beste geval worden behandeld als ‘dromers’, maar meestal als ‘verraders’. Pacifist Ruslan Kotsaba, die in 2015 in een YouTube-video de mobilisatie voor de Donbas-oorlog aan de kaak stelde, werd gevangengezet wegens landverraad, vrijgesproken en opnieuw berecht. Bij elke zitting werd buiten betoogd door een haatdragende menigte.

Onlangs werd hij op het station aangevallen door neonazi’s, hij verloor het zicht aan één oog door een toegeworpen, bijtende stof. De politie slaagde er niet in de daders te arresteren.

In de sciencefiction oorlogsfilm ‘Outside the Wire’ wordt voorspeld dat eindeloos geweld Oekraïne de komende decennia in een woestenij zal veranderen. De enige manier om zo’n grimmige toekomst te voorkomen, is te leren hoe je vrede kunt bereiken met vreedzame middelen, maar er zijn weinig mensen die hierin geloven en eraan werken.

Ondanks de uitdagende omgeving proberen wij vrede te stichten in de geesten en voor het werkelijke leven van de mensen. Dit doen we op basis van een consequent pacifisme, overeenkomstig de verklaring van War Resisters’ International, waarbij we gebruik maken van onze rechten en beperkte middelen.

Om vooruitgang te boeken, moet de wereldwijde vredesbeweging een universeel vredesplan ontwikkelen en uitvoeren dat effectiever en realistischer is dan de strategieën van de nieuwe koude oorlog.

Yurii Sheliazhenko

Yurii Sheliazhenko is secretaris van de Ukrainian Pacifist Movement in Kiev en gespecialiseerd in bemiddeling en conflicthantering. Hij is tevens actief als journalist en jurist.

(vertaling uit het Engels: Chris Geerse voor VredesMagazine, Nederland, gepubliceerd in nummer 14 (4), 2021, https://www.vredesmagazine.nl/tijdschrift/VredesMagazine2021-4.pdf)

Call for actions in solidarity with Ukrainian pacifist Ruslan Kotsaba: https://wri-irg.org/en/story/2021/call-actions-solidarity-ukrainian-pacifist-ruslan-kotsaba

Nonviolence in Action online WRI Conference – 20-28 November 2021: https://wri-irg.org/en/nonviolence-in-action