In 2007 vond er in Berlijn een tentoonstelling plaats met als titel: ‘Wo ist Lemberg?’ Ze werd met de hulp van de Kulturstiftung des Bundes georganiseerd door de Stiftung Neue Synagoge – Centrum Judaicum Berlin. Naar aanleiding daarvan verscheen er een ‘Begleitband zur Ausstellung’, een mooi boek onder de titel ‘Lemberg, eine Reise nach Europa’.

Lemberg heet vandaag Lviv of Lvov, en speelt als Oekraïense stad een zeer belangrijke rol in de huidige oorlog. Aan de hand van de aangrijpende geschiedenis van deze stad krijgen we een beter inzicht in de schokkende en complexe gebeurtenissen van de laatste eeuw in deze regio. We ontlenen het volgende (vertaalde) overzicht (tot 2004) aan de ‘Begleitband’ bij de tentoonstelling van 2007.

Lemberg (Lviv, Lvov), een reis naar Europa?

1. Oostenrijk (1772-1914)

Lemberg is gedocumenteerd vanaf 1256. Tot 1349 behoort de stad tot het Oost-Slavische vorstendom Galitsch, daarna komt ze 400 jaar bij Polen.

In september 1772 trekken Oostenrijkse troepen Lvov (Lemberg) binnen. Pruisen, Rusland en Oostenrijk komen overeen om delen van het verzwakte Polen onder elkaar te verdelen. Lemberg wordt de hoofdstad van een nieuw Oostenrijks ‘kroonland’: het Königreich von Galizien und Lodomerien.

Oostenrijkse ambtenaren kwamen vanuit het verre Wenen de stad en het omliggende land verkennen en stuurden stereotiepe en vaak antisemitische verslagen.

2. Joods leven in Galicië

De Poolse koningen hebben eeuwenlang de toestroom van Joden niet alleen naar dunbevolkte gebieden bevorderd, maar ook naar de stad Lemberg. Veel Joodse migranten kwamen uit West-Europa en waren op de vlucht voor vervolgingen. Ze zochten er nieuwe levensmogelijkheden. In de 19de eeuw was meer dan 10 procent van de totale bevolking van Galicië Joods.

Hun levensomstandigheden waren vooral in de landelijke gebieden erg benard. Wie kon, trok naar de stad. In 1857 maakte de Joodse bevolking 40 procent uit van Lemberg. In 1900 was het nog 27,68 procent. In Drohobytsch was 44,8 procent Joods, in Brody zelfs 72,1 procent. De cijfers fluctueren omdat er een grote emigratiebeweging aan de gang was naar Amerika. Tienduizenden Joden verlieten Galicië.

3. Lemberg wordt een metropool

In de tweede helft van de 19de eeuw beleefde Lemberg een duidelijke opleving. Er werd olie gevonden in Boryslaw, op 75 km van de stad. Dat bracht geld op en in 1853 ontdekte een apotheker uit Lemberg distillering van ‘naphta’, de naam voor petroleum in die tijd.

Er kwamen banken, prachtige filialen, vanaf 1861 een spoorweg naar Krakau en Wenen, en ’s avonds was de stad verlicht en brandden er gaslantaarns.

In 1867 wordt er aan Galicië culturele – d.w.z. Poolse – autonomie en zelfbeschikking toegestaan (nvdr: dit was een direct gevolg van de ‘Ausgleich’, een overeenkomst die in 1867 in het keizerrijk Oostenrijk de staatsrechtelijke verhouding tussen Oostenrijk en Hongarije regelde en leidde tot de officiële oprichting van de dubbelmonarchie (k. und k.) Oostenrijk-Hongarije).

Ambtenaren werden van Wenen naar Lemberg verplaatst en er kwam een groot parlementsgebouw: de Galicische ‘sjem’. Vanaf 1867 hebben Joden dezelfde rechten als alle andere staatsburgers en krijgen ze wettelijk toegang tot alle onderwijsinstituties. De Oostenrijkse regering hoopte dat een ontwikkelde Joodse bevolking de Duitse taal en cultuur zo zou versterken dat de snel uitbreidende trend van het ‘verpoolsen’ van Galicië zou worden tegenhouden.

4. De Eerste Wereldoorlog

Meteen na het begin van de Eerste Wereldoorlog rukten Russische troepen op naar Lemberg. Dat was zeer bedreigend voor de Joodse bevolking. Er kwamen weer gigantische vluchtelingenstromen op gang: vanuit het oosten naar Lemberg en vanuit Lemberg naar het westen. In september 1914 werd de stad door tsaristische troepen bezet. Heel snel werd het de Joodse inwoners lastig gemaakt en werden ze slachtoffer van een pogrom.

In juni 1915 werd Lemberg opnieuw veroverd door de Oostenrijkse troepen, maar er heerste grote onzekerheid. De sociale en nationale conflicten en het antisemitisme namen fors toe. Vele Polen zagen dat er een kans was om verenigd te worden met een nieuwe Poolse staat. Maar Oekraïense nationalisten eisten op hun beurt de oprichting van een eigen kroonland in Oost-Galicië.

Met de val van het Habsburgse Rijk in 1918 brak er in Lemberg een oorlog uit tussen Oekraïense soldaten en Poolse milities. Na drie weken werd door de oprukkende Poolse troepen de strijd in hun voordeel beslecht. De Poolse commandanten lieten een nieuwe pogrom toe op 22 november 1918. Duizenden handelszaken werden geplunderd, 72 mensen gedood.

5. Het interbellum

Bij het begin van de jaren twintig wordt Lemberg in de Tweede Poolse Republiek opgenomen. De stad verliest aan politieke betekenis, maar het bevolkingsaantal stijgt. In 1931 zijn 360.000 inwoners. De helft ervan is Pools, een derde Joods, en 15 procent Oekraïens.

De Poolse regering onderdrukt de inspanningen van de Oekraïense bevolking om een zelfstandige cultuur op te bouwen, ze sluit de Oekraïense scholen en blokkeert de oprichting van een Oekraïense universiteit. Die houding werkt daardoor de radicalisering van de Oekraïense nationalisten in de hand. Maar vanaf de jaren 1930 begint er ook een opmars van Pools nationalisme. De Joodse inwoners zien hun overlevingskansen daardoor sterk bedreigd. Joodse intellectuelen zoeken een nieuw identiteit die varieert van een zionistisch reveil [nvdr: het idee van de terugkeer naar een Joodse staat], sympathieën voor socialistische ideeën, tot een assimilatie met de Poolse cultuur en de Poolse taal.

6. Bij de Sovjet-Unie door het ‘Molotov-Ribbentroppact’ van 1939

Twee totalitaire grootmachten beslissen over het lot van Lemberg en Oost-Galicië in 1939. Bij de onderhandelingen (23-24 augustus 1939) tussen de ministers van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie (Molotov) en Nazi-Duitsland (Von Ribbentrop) wordt besloten dat het oostelijke deel van Polen naar de Sovjet-Unie zou gaan. In dit ‘Molotov-Ribbentroppact’ staat verder dat Duitsland en de Sovjet-Unie elkaar niet zullen aanvallen.

Vanaf dat moment bestempelt de Sovjetpropaganda de Polen als een natie van ‘uitbuiters’ en spreekt over de ‘bevrijding van het West-Oekraïense proletariaat uit zijn sociale en nationale onderdrukking’.

Zodra de Sovjettroepen Lemberg binnenvallen, beginnen ook de arrestaties door de NKWD (het Volkscommissariaat voor Binnenlandse Zaken) en zijn de deportaties dagelijkse kost. 330.000 mensen worden er in de Poolse oostelijke gebieden slachtoffer van tussen februari 1940 en juni 1941: 63 procent Polen, 21 procent Joden, 7,6 procent Oekraïense politieke tegenstanders.

In Lemberg komen veel gearresteerden terecht in de beruchte Brygidgi-gevangenis. Alles wordt geherstructureerd: economie, onderwijs, administratie. Oekraïners uit Lemberg vervangen de Poolse ambtenaren – ofschoon alleen op de lagere niveaus.

De leidinggevende posities worden ingenomen door kaders uit de Oekraïense Sovjetrepubliek (SSR) en uit andere delen van de Sovjet-Unie. 130 professoren en docenten worden uit de USSR verplaatst naar Lemberg en bezetten er de leerstoelen aan de Lembergse universiteit die dan naar Ivan Franko wordt hernoemd.

7. Lemberg onder het nationaalsocialisme

Wanneer de Duitse troepen, de SS en de Gestapo in 1941 Lemberg en Galicië binnenvallen, spelen ze meteen in op de opgelopen etnische spanningen. De Joodse bevolking wordt nu beticht van collaboratie met de Sovjets, die op het eind van hun bewind een bloedbad hadden aangericht in de Brygidki-gevangenis.

Al vanaf het begin van de Duitse bezetting in 1941 komt het tot verschrikkelijke pogroms waarbij minstens 4.000 Lembergse Joden worden omgebracht. Beelden van vermoorde gevangenen worden in de Duitse ‘Wochenschau’ misbruikt als oorlogspropaganda om ‘te bewijzen’ dat de nationaalsocialistische strijd tegen de ‘Russisch-Joodse barbarij’ noodzakelijk is.

De samenwerking met radicale Oekraïense nationalisten maakt het voor de Nationaalsocialisten mogelijk om het Joodse leven in Lemberg al heel snel te vernietigen.

Anderzijds zijn er ook veel voorbeelden van grote weerstand en moedige reddingsacties door de Oekraïense en Poolse bevolking. Maar de nationaalsocialistische vernietigingsmachine kon niet worden gestopt. Bijna alle synagogen en gebedshuizen werden met de grond gelijkgemaakt.

De Joodse bevolking werd uit hun huizen en woonwijken verdreven en opgesloten in het gettogebied van de voorsteden Kleparow en Zamarstynow.

Wie nog kon werken kwam eerst in de wapenfabrieken terecht, daarna werden Joden naar werkkampen gedeporteerd of tijdens ‘Aktionen’ op straat vermoord.

Bij het begin van de Duitse bezetting waren er nog 160.000 Joden in Lemberg, onder wie 40.000 vluchtelingen uit Polen. Een jaar later was de helft al vermoord of naar werk- en vernietigingskampen zoals Belzec gedeporteerd. Als de Sovjettroepen in 1944 Lemberg weer binnenmarcheren, zijn er nog nauwelijks 800 Joodse overlevenden.

8. De Poolse bevolking wordt verdreven

Het Rode Leger ‘bevrijdt’ Lemberg op 26 juni 1944 enerzijds van de verschrikkingen van het Nationaalsocialisme, maar anderzijds voert het zelf ook meedogenloze ‘etnische zuiveringen’ uit.

Sinds de Teheran-conferentie van 1943 wist Stalin dat de Sovjet-Unie de geannexeerde gebieden van 1939 mag behouden en dus voert hij een politiek van het consequent ‘ont-poloniseren’ van het West-Oekraïense gebied.

In juli 1946 zijn er al 800.000 Polen uit de Oekraïense Sovjetrepubliek verdreven. 125.000 van hen zijn afkomstig uit Lemberg. Deze mensen hebben weliswaar de oorlog achter zich kunnen laten, maar komen terecht in verschrikkelijke omstandigheden in goederentreinen, nadien in opvangkampen. De verdreven inwoners van Lemberg trachten een nieuw leven op te bouwen in de zwaar vernielde Silezische steden die op dat ogenblik weer tot Polen behoren: Wroclaw (Breslau) en Gliwice (Gleiwitz).

9. Na de USSR, de weg naar onafhankelijkheid

Na 1945 verandert de bevolkingsstructuur in Lemberg ten gronde. Het zijn vooral Oekraïense immigranten van het platteland, maar ook Russen en Joodse migranten uit andere delen van de Sovjet-Unie van vóór de oorlog die nu de stad binnentrekken.

De Sovjetleiding probeert om van Lemberg een belangrijke industriestad te maken en schept werkgelegenheid. In 1959 telt Lemberg 410.407 inwoners: 60 procent Oekraïners, 27 procent Russen, 4 procent Joden en 4 procent Polen. Maar het moderniseringselan verzwakt in de jaren zestig en de instroom van mensen uit andere delen van de Sovjet-Unie neemt af.

Zowel cultureel als taalkundig is er duidelijk een tendens naar een Oekraïnisering van de stad. Naast Gorbatsjovs glasnot- en perestroika-beleid is de catastrofe in Tsjernobyl voor velen een signaal dat er moet worden gehandeld.

Tussen 1986 en 1990 formuleren studenten, intellectuelen en wetenschappers hun eisen dat Oekraïne democratisch, rechtvaardig en vrij zou worden. Bij deze beweging hoort ook de herwaardering van de Oekraïense volkstradities en volksmuziek.

In Lviv ontstaat er een nieuwe protestcultuur: een mengeling van politieke demonstraties, tegencultuur, mythologisering van het verleden, en een afkeer tegenover de Sovjettijd. Lviv wordt een van de eerste centra van de ‘Wende’ in de Sovjet-Unie.

In 1991 wordt Oekraïne onafhankelijk na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. 13 jaar later, in 2004 spelen mensen uit Lviv een belangrijke rol in de ‘Oranje-revolutie’, “de eerste geweldloze en succesvolle volksopstand tegen verkiezingsfraude en corruptie”…

Marc Colpaert

‘Lemberg, Eine Reise nach Europa’, Hrsg. Hermann Simon, Irene Stratenwerth, Ronald Hinrichs, Christophe Links Verlag, Berlijn, 2007.

---

Lees verder (naar inhoud maart 2022)

---