De mand uit, naar een eigen verhaal

Er was geen licht. Licht als pars pro toto. Het gebeurt nog dat ik met mijn kinderen woorden letterlijk naar het Nederlands vertaal en we dus, net zoals in het Krio, het woord licht gebruiken als de elektriciteit weer eens uitvalt. Ik hou me aanvankelijk in, maar als het langer dan twee uur duurt, begin ik de nummers van mijn contacten bij EDSA op te zoeken. Bij de eerste oproep antwoorden ze meestal wel, na een week bellen, want nog steeds geen elektriciteit, haken velen af.

Buiten het “geduld, mevrouw” valt er nog weinig te zeggen. Toch heeft één van die gesprekken iets opgeleverd: tegen betaling van kabel en werkuren werd ons huis op een andere lijn aangesloten en keerde stroom terug. Het gevoel je huis weer opgelicht te zien na ruim een week, is een genot eigen aan deze contreien. Na al die tijd gekidnapt geweest te zijn door het donker, voelt licht als een ware bevrijding.

Rond de lijn die ons aanvankelijk elektriciteit toevoerde, wonen weinig prominenten en bevinden zich geen kantoren van belang. Dat is pech. Nu zitten we op een lijn die enkele NGO’s, het politiekantoor en een tankstation voorziet en het gaat al een stuk beter.

Tijdens mijn klaagzang tegen een vriendin in België bedenk ik hoe mijn denken is vervormd. Zij ging ervan uit dat de elektriciteit in heel de stad tegelijk aan of uit gaat, en hoewel ik verontwaardigd mijn relaas doe, merk ik ook mijn aanvaarding.

In de buurt van een minister is de elektriciteit nu eenmaal stabieler – echt stabiel is die nooit – dan in wijken waar geen vooraanstaande mensen wonen. Een vriend woont vlak bij een ambassade, hij heeft amper stroomonderbrekingen.

Het is om jaloers op te zijn en toch wordt er door mij, maar ook in het algemeen voornamelijk gelaten op gereageerd. Er is een andere vorm van jaloezie die veel harder speelt. In Mali zag ik ooit een filmpje op de nationale televisie dat dit illustreerde. Gemaakt ter bewustwording, meen ik.

Een oude man zit in de brousse onder een grote boom, zeg maar een mangoboom of een baobab. Plots verschijnt een djinn boven hem tussen het gebladerte. De man schrikt op, maar zijn ogen beginnen te stralen zodra hij hoort wat de geest te zeggen heeft. “Goede man, wens wat je maar wil.”

De man glundert terwijl hij zich de enorme rijkdom voorstelt die hem nu te beurt zal vallen. Zijn lach barst uit zijn gezicht. De djinn vervolgt, “maar alles wat je wenst, zal je buurman dubbel krijgen”.

De oude man aarzelt geen seconde: “Ruk mij een oog uit!” en vervolgens grijpt de buurman die op de achtergrond voorbijfietst, verschrikt naar zijn twee oogkassen.

Nyangoya heet dit in het Bambara. Het niet willen dat de ander het goed heeft, dat de ander vooruitgaat. Het wordt wel eens aangegeven als één van de oorzaken van de trage ontwikkeling in deze streek. Liever iedereen arm dan enkelen die verder gaan en zo ook de gemeenschap optillen.

Afrika heeft er niet het alleenrecht op, in het Westen spreken therapeuten over de krabbenmand. Eigen aan de krabbenmand is dat zodra één krab in de mand zich probeert omhoog te werken, de andere krabben deze trachten terug te halen. Alle krabben gaan aan die ene krab hangen, totdat deze weer terug in de mand valt, totdat deze weer met iedereen is.

Een universeel gegeven is het: mensen die niet verder komen in het leven durven alles op alles te zetten om iemand die het wel lijkt te gaan maken naar beneden te halen.

Nyangoya vind je overal, maar zoals ook geldt voor corruptie, vind je het mogelijk hier een tikkeltje intenser. Ik ervaar hier het leven in het algemeen als bijzonder intens en vermoed dat het één van de voornaamste redenen is waarom ik vooralsnog niet weg wil, verknocht als ik ben aan intensiteit en uitdaging.

Dat het leven hier tal van beproevingen kent, wordt prachtig beschreven in het boek ‘Fantoomliefde’ van Aminatta Forna. Het boek confronteert me met de geschiedenis van dit land, die te veel zwarte bladzijden kent, en vertelt tegelijkertijd een aangrijpend verhaal over mensen. Het speelt zich af tijdens verschillende momenten van ver voor de burgeroorlog in de ook hier woelige jaren 1960 tot vlak erna; het begin van de 21ste eeuw wanneer de stad en haar inwoners nog open wonden vertonen, en die tegelijk moeilijk laten zien.

De littekens zijn er nu nog. Er gaat steeds een rilling door mijn lijf wanneer ik op straat iemand zonder handen of voeten zie. Het afhakken van ledematen was één van de favoriete oorlogstactieken, voornamelijk van de rebellen. Dat zijn de zichtbare littekens, de rest ligt een laag dieper.

In een onlangs verschenen artikel van deze Sierra Leonees-Schotse schrijfster, vertelt ze hoe sommige mensen erin slagen een vervullend leven te leiden na de ervaring van dergelijke verschrikkingen en anderen niet en legt ze uit hoe persoonlijke en maatschappelijke aspecten daar een rol in spelen.

Het heeft te maken met individueel temperament – gevoel voor humor is een belangrijke factor –, omgeven zijn door goede mensen die om je geven, en niet dramatiseren, Forna gebruikt catastrophizing. Ook het ouder worden helpt veel lijden te overkomen. De meeste mensen in het land zijn OK, schrijft ze nu.

Aminatta Forna pleit er vooral voor baas te zijn over je eigen verhaal. “We kunnen pijn niet vermijden, maar we kunnen de manier veranderen waarop we naar ons lijden kijken, van een plaats van wanhoop naar een waar het verleden niet wordt vergeten, maar transcendeert en een toekomst met vervulling in zicht blijft.”

Het hoofdverhaal, het master narrative, komt ter sprake, dat verhaal dat ons voorgeschoteld wordt door de maatschappij waar we in leven en dat een rol speelt bij de ontwikkeling van ons eigen verhaal. Het hoofdverhaal is cultureel en speelt een rol in hoe bevolkingsgroepen naar elkaar kijken omdat bepaalde groepen op bepaalde manieren worden voorgesteld.

Ik meen dat dergelijke hoofdverhalen ervoor zorgen dat Sierra Leone over het algemeen geassocieerd wordt met burgeroorlog of ebola. Waarom bijvoorbeeld niet met religieuze tolerantie, waar het een schoolvoorbeeld van is?

Ik ervaar het dagelijks en dus ook tijdens prayday, de dag waarmee onlangs het einde van de ramadan werd gevierd. Ik laat het moment aan me voorbijgaan en niemand heeft daar een probleem mee. In deze stad maakt het niet uit wat je gelooft, als je maar iets gelooft, dat wel, en dan nog.

Procentueel zijn er meer moslims dan christenen, maar iedereen viert samen feest. Er zijn wederzijdse bekeringen, wederzijdse invloeden en gemengde huwelijken alom. De christelijke vasten voor Pasen lijkt sterk op die van de moslims tijdens de ramadan. Anderzijds gaat tijdens die ramadan het leven gewoon door. In het straatbeeld is het amper te merken.

In Conakry daarentegen vind je ’s morgens steevast geen vers brood, alleen in de late namiddag. En niemand drinkt er die maand nog alcohol. Wat Eid El Fitr wel overal doet, is de prijzen danig laten stijgen.

Ik voel meer voor het animisme, de oorspronkelijke godsdienst, en kijk geboeid naar hoe die verweven blijft met de monotheïstische religies. In Mali maakt de moslim maraboet amuletten met koranteksten en gooit kaurischelpen op de grond om de toekomst te lezen. De paar keer dat hij die voor mij in het zand smeet, klopte hun verhaal. En dat is meer dan gezegd kan worden van menig hoofdverhaal.

Anna Van Malder

Anna Van Malder woont en werkt in Freetown, de hoofdstad van het West-Afrikaanse Sierra Leone. Zij bericht op regelmatige basis voor deze nieuwsbrief. Zij woont al bijna 20 jaar in West-Afrika. In Mali runde ze een reisbureau en een B&B. Tien jaar later trok ze met haar kinderen naar Guinee, waar ze Engelse lesgaf. Daarna trokken ze verder naar Freetown, waar ze nu lesgeeft én mensen van overal ontvang in gastenkamers.

Essay: Who Owns Your Story? Transcending the trauma narrative by Aminatta Forna: https://yalereview.org/article/aminatta-forma-trauma-overuse

---

Lees verder (inhoud mei 2022)

---