‘Omvolkingstheorie’ van president leidt tot ongezien racisme in Tunesië
Sinds eind februari is er in Tunesië een ware ‘jacht’ aan de gang op migranten uit zwart-Afrika. Vele Afrikaanse landen repatrieerden hun landgenoten om te voorkomen dat ze het slachtoffer zouden worden van racistische aanvallen, zowel van de politie als van gewone burgers. Wat is er aan de hand?
Voor wie Tunesië wat volgt, kwam dit niet als een complete verrassing. Het land zit economisch helemaal aan de grond, het balanceert zelfs op de rand van het staatsbankroet sinds het IMF en de Wereldbank weigeren om nog langer kredieten toe te kennen aan het zwalpend financieel-economisch beleid van de regering onder leiding van Najla Bouden, de eerste vrouwelijke premier. Het land moet in 2023 twee miljard euro terugbetalen aan zijn schuldeisers, geld dat er niet meer is. Maar volgens de president kan het land op eigen kracht verder.
Mensen lijden zelfs honger omdat de inflatie de voedselprijzen fors heeft verhoogd en de aanvoer van graan is teruggevallen door de oorlog in Oekraïne. Tunesië moest in januari zelfs voedselhulp accepteren uit buurland Libië, wat door velen als een absolute vernedering werd aangevoeld.
Ook het internationaal toerisme, jarenlang een belangrijke bron van inkomsten, zeker voor de kustgebieden, heeft door de coronapandemie zware klappen moeten incasseren.
‘Omvolkingstheorie’
De directe aanleiding voor de ongeziene uitbraak van racistisch en xenofoob geweld was een bizarre toespraak van president Kaïs Saïed op 21 februari waarin hij een soort van ‘omvolkingstheorie’ verkondigde. Tunesië zou worden bedreigd in zijn Arabisch-islamitische cultuur door een ‘vloedgolf’ van arme migranten uit Sub-Sahara Afrika die in het land de oorspronkelijke bevolking zouden komen ‘vervangen’.
De president riep zijn landgenoten op om zich hiertegen te verzetten. Hij liet daarbij niet na om schromelijk fake news te verspreiden. Zo liet hij uitschijnen dat ‘hordes’ illegale migranten verantwoordelijk zouden zijn voor “geweld, misdaad en onaanvaardbare praktijken”.
President Saïed vroeg aan zijn veiligheidschefs om vooral hard op te treden. De reacties lieten niet lang op zich wachten. Zwarte mensen werden op straat aangevallen, uit hun huizen gezet en bedreigd.
Uit recente cijfers blijkt dat er in Tunesië, op een totale bevolking van bijna 12 miljoen inwoners, 21.000 migranten verblijven uit landen van Sub-Sahara Afrika, de grote meerderheid zijn studenten die aan Tunesische universiteiten zijn ingeschreven, al dan niet met een studiebeurs.
Dat Tunesië de laatste jaren een aantrekkingspool werd voor transmigranten die proberen met gammele bootjes de oversteek te wagen naar Europa, klopt, maar deze kwetsbare mensen zijn zelf op de vlucht voor armoede, onderdrukking en oorlog in hun thuislanden en worden vaak het slachtoffer van gewetenloze mensensmokkelaars en corrupte Tunesische ambtenaren.
Hen als schuldigen aanduiden voor alles wat er fout loopt, is dus wel erg goedkoop, maar een klassiek voorbeeld van het aanduiden van een minderheid als ‘zondebok’.
Vroeger waren de Joden een populair doelwit in tijden van crisis en calamiteiten, nu zijn het de migranten uit zwart-Afrika. Waarschijnlijk weet de president van geen hout pijlen meer te maken, nu Tunesië economisch helemaal aan de grond zit, de werkloosheid piekt en de oppositiekrachten zich hoe langer hoe meer tegen zijn regering en zijn autoritair beleid keren.
De ronduit racistische uitspraken van president Saïed moeten niet onderdoen voor wat we horen uit de mond van Europese extreemrechtse politici, met dat verschil dat het hier om een president in functie gaat van een Noord-Afrikaans land…
De theorie van de ‘omvolking’ of ‘grand remplacement’ komt oorspronkelijk van de controversiële Franse denker Renaud Camus, die ondertussen is uitgegroeid tot een goeroe voor extreemrechtse partijen en identitaire bewegingen over heel Europa en de VS. In de Franse Assemblée Nationale zijn de talrijke tussenkomsten over dit onderwerp van Jacques Bompard (ex-burgemeester van het Zuid-Franse Orange, ex-FN-parlementslid, nu voorzitter van de Ligue du Sud, een nog radicalere extreemrechtse afsplitsing) berucht.
Bompard en co eisen dat Europa zich verzet tegen alle vormen van ‘islamisering’ door de ‘illegale migratiegolf’ te stoppen en de “ongewenste vreemdelingen die onze cultuur en waarden bedreigen te deporteren”.
Bleven dit soort radicale ideeën lang beperkt tot extreemrechtse partijen, dan zien we dat in sommige EU-landen zittende regeringen een heel eind opschuiven in die richting. Nu heeft ook de Tunesische president zich tot de aanhangers van de ‘omvolkingstheorie’ bekend.
Dubbelzinnige reactie van de EU
Ook het asiel- en migratiebeleid van de EU staat onder druk om de buitengrenzen van de unie af te schermen met steeds hogere hekken en digitale bewakingssystemen en zelfs illegale pushbacks mogelijk te maken.
Bovendien was de reactie van de EU op de recente gebeurtenissen in Tunesië heel dubbelzinnig. Officieel werden de uitspraken van president Saïed uiteraard afgekeurd, maar in een mededeling van begin april luidt het dat “Europa vreest voor een migratiegolf uit ‘ineenstortend’ Tunesië. De EU maakt zich almaar grotere zorgen over de sociale en economische instabiliteit in Tunesië, een populair transitland voor Afrikaanse asielzoekers. We moeten vermijden dat er een nieuwe migratiegolf naar Europa komt”.
Eerder, in maart, nadat bij verschillende incidenten voor de Tunesische kust tientallen migranten verdronken en anderen maar op het nippertje konden worden gered, had Europees commissaris voor Binnenlandse Zaken, Ylva Johansson, verklaard dat “de opmerkingen van de president ‘zorgwekkend’ zijn, maar dat de EU met Tunesië zal blijven samenwerken om de migratie een halt toe te roepen”.
Dus de EU toont een grotere bezorgdheid over de kans dat de Tunesische crisis een extra toevloed aan migranten zal opleveren dan over het lot dat deze migranten moeten ondergaan. Precies het scenario dat zich eerder ook al in Libië heeft voorgedaan. Iedereen herinnert zich nog de beelden van de ‘slavenmarkten’ in Tripoli. En hoe de EU de Libische kustwacht financiert.
Actiegroepen hebben de voorbije weken een forse toename geregistreerd van racistische aanvallen tegen migranten en vluchtelingen uit Afrika ten zuiden van de Sahara. Tunesië is inmiddels uitgegroeid tot het belangrijkste vertrekland van bootvluchtelingen op de Middellandse Zee, meer nog dan het door chaos verscheurde Libië.
Volgens bronnen bij het Italiaanse ministerie van Binnenlandse Zaken zijn sinds begin 2023 ongeveer 15.600 mensen in het land aangekomen op boten die uit Tunesië kwamen. En daaronder bevinden zich ook jonge Tunesiërs die de impasse in hun land beu zijn.
Pionier ‘Arabische Lente’
12 jaar geleden speelde Tunesië nog een pioniersrol in de ‘Arabische Lente’. Na de vlucht van dictator Ben-Ali in januari 2011 groeide de hoop bij velen dat het alleen maar beter zou gaan. Er was toen inderdaad volop ruimte om te experimenteren met democratischer vormen van bestuur, de pers kon vrij berichten, maar de fundamentele tegenstellingen tussen aanhangers van de Moslimbroeders – die altijd al waren onderdrukt in Tunesië, zowel onder ‘vader des vaderlands’ Habib Bourguiba (1956-1987) als onder zijn opvolger Ben-Ali, en hun liberaal-seculiere tegenstanders, bleef heel groot.
De opeenvolgende regeringen, vaak geleid door politici die heel dicht bij de Moslimbroederschap stonden, slaagden er niet in om de nodige stabiliteit in het land te brengen. De belabberde economie, die mede aan de oorsprong lag van de volksopstand van 2011, kwam maar heel moeizaam overeind en zou nooit echt de hooggespannen verwachtingen van de bevolking op een beter leven kunnen inlossen, integendeel.
Bij de presidentsverkiezingen van oktober 2019 was een absolute outsider kandidaat: Kaïs Saïed, een hoogleraar grondwettelijk recht aan de universiteit van Tunis, zonder politieke partij achter zich, die beloofde om schoon schip te maken met de politieke impasse, van de strijd tegen de corruptie zijn prioriteit te maken en de economie weer op de rails te krijgen. Hij kreeg een ruime democratische meerderheid achter zich.
Maar al snel kwam hij met zijn autoritaire regeerstijl in botsing met de gevestigde politieke machten en in juli 2021 pleegde hij een soort institutionele staatsgreep waarbij het parlement buitenspel werd gezet en de grondwet opgeschort.
Hij beloofde de bevolking dat onder zijn strakke leiding alles snel veel beter zou gaan. De zwakke en onderling erg verdeelde politieke partijen stonden zo goed als machteloos, net als de eens zo machtige vakbond UGTT.
Corruptiebestrijding als dekmantel
De strijd tegen corruptie gebruikte hij voor zijn eigen politieke doeleinden, met als gevolg dat de rechtsstaat nu is ontmanteld. President Saïed ontsloeg vorig jaar 49 rechters en openbare aanklagers als onderdeel van wat hij een ‘anticorruptiecampagne’ noemde, maar het kwam neer op een regelrechte presidentiële machtsgreep. Een hogere rechtbank heeft het ministerie van Justitie bevolen de 49 opnieuw aan te stellen, maar dat heeft Saïed altijd geweigerd.
Die weigering om de ontslagen rechters en aanklagers weer aan te stellen, is een van de laatste stappen tegen de rechterlijke macht die Saïed heeft genomen sinds 2021, toen hij zei dat hij het toezicht op het openbaar ministerie zou overnemen. Eerder ontbond hij de Hoge Raad voor Justitie, een grondwettelijk orgaan dat de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht moet waarborgen, en verving deze door een 21 leden tellend orgaan waarvan hij negen leden benoemt.
De president beweert dat dit alles wordt gedaan om de corruptie te bestrijden. Zijn beleid wordt echter hoe langer hoe meer gecontesteerd en zijn populariteit daalde inmiddels onder nul. Tegenstanders liet hij intimideren of belandden zelfs in de gevangenis, wat nare herinneringen opriep aan de tijd van Ben-Ali.
Op 17 december 2022 had de president de bevolking naar de stembus geroepen in een poging om zijn macht te consolideren. Maar dat plan draaide op een totaal fiasco uit. Nauwelijks 9 procent van de kiesgerechtigde Tunesiërs kwam opdagen, waarschijnlijk een pijnlijk wereldrecord. Ook in de tweede ronde, in januari 2023, bleef een grote meerderheid gewoon thuis.
Onlangs is ook nog een geruchtencircuit opgang gekomen over de gezondheidstoestand van de president. Sinds het begin van de ramadan, op 22 maart, was de president immers niet meer in het openbaar verschenen en bleef ook zijn officiële Facebookaccount stil. Volgens oppositieleider Ahmed Néjib Chebbi moeten de autoriteiten “de aard van de gezondheidsredenen specificeren” en benadrukte hij dat “in geval van een tijdelijk machtsvacuüm het aan de premier is om voor de overgang te zorgen”.
Volgens de nieuwe grondwet die Saïed in de zomer van 2022 op eigen houtje heeft afgekondigd, is het de voorzitter van het Constitutioneel Hof die het staatshoofd moet vervangen totdat er nieuwe presidentsverkiezingen worden gehouden. Het Constitutioneel Hof is echter nog altijd niet opgericht…
Op maandag 3 april maakte de president in een korte videotoespraak een einde aan de geruchten en verweet hij zijn politieke tegenstanders ‘politieke spelletjes te spelen’.
Jan Van Criekinge
Youssef Chebbi, de Tunesische regisseur die de grote winnaar werd van de ‘Étalon d’or Yennenga’ op het recente panafrikaans filmfestival ‘Fespaco’ in Ouagadougou met zijn film ‘Ashkal’ gaf op 6 maart een interview aan Radio France Internationale (RFI) over de racistische aanvallen in zijn land. Hieruit enkele passages:
Wat vindt u van wat er in Tunesië gebeurt met de migranten?
Youssef Chebbi: “Ik wil geen politieke uitspraken doen, want ik maak films om mij uit te drukken. Maar persoonlijk vind ik het beschamend wat er in Tunesië gebeurt en het doet mij pijn. Ik voel me verontwaardigd. Ik voel woede en boosheid tegen dit discours. Ik was twee dagen geleden nog in Tunis toen de mensen begonnen te vertrekken. Maar er zijn ook veel verenigingen, jongeren en vrienden die zich inzetten voor het lot van de migranten en hen duidelijk maken dat het discours van de autoriteiten niet dat van de hele Tunesische samenleving is.”
“Ik denk dat dit discours tegen migranten slechts gedragen wordt door een minderheid van de publieke opinie. Maar tegelijkertijd denk ik ook dat deze kwestie wordt gebruikt om de aandacht af te leiden van veel belangrijkere problemen in ons land: het autoritaire veiligheidsbeleid en de arrestatie van tegenstanders. Tunesië heeft een jonge bevolking, en jongeren laten zich niet meer manipuleren door dit verwrongen debat.”
Maar hoe verklaart u de plotselinge toename van racistische daden?
“Ik denk dat het probleem van racisme in Tunesië al lang bestond voor deze racistische uitspraken van de president. Maar volgens mij wordt de echte betekenis van wat er gebeurd is door een groot deel van de bevolking niet begrepen. Het is belangrijk dat we ons ervan bewust worden, zodat we er iets aan kunnen doen.”
“Ik denk ook dat dit de gevolgen zijn van een land dat nooit echt een politiek bewustzijn heeft gehad, of pas zeer recent. We zitten in een wereld waarin mensen in beweging zijn; wat er ook gebeurt, mensen zullen blijven migreren, op zoek naar een beter leven. Het is beter het probleem aan te pakken dan het alleen maar te veroordelen.”
“Maar deze president heeft geen enkel politiek project. Hij heeft alleen een populistisch discours. En dit discours maakt het mogelijk om de aandacht af te leiden van zijn incompetentie. Het is zoals een boom die het bos verbergt. Dit zijn trouwens de methoden van extreemrechts in Frankrijk, Italië en elders.”
Youssef Chebbi, Étalon d’or du Fespaco 2023 : «Il y a en Tunisie une dérive sécuritaire évidente» Publié le 06/03/2023 – (RFI)
(vertaling uit het Frans door Jan Van Criekinge)
What’s behind the violent racist attacks in Tunisia? The Take examines the rise of racial tensions in Tunisia (13 Mar 2023) https://www.aljazeera.com/podcasts/2023/3/13/whats-behind-the-violent-racist-attacks-in-tunisia
Are Black people welcome in Tunisia? https://www.aljazeera.com/program/the-stream/2023/3/9/are-black-people-welcome-in-tunisia
Trade union protests against Tunisia president after crackdown https://www.aljazeera.com/news/2023/3/4/tunisian-labour-union-starts-major-protests-against-president
Sub-Saharan Africans desperate to leave Tunisia after attacks https://www.aljazeera.com/news/2023/3/4/african-migrants-desperate-to-leave-tunisia-after-attacks
Stop all financial aid to Tunisia until it returns to democracy
If Tunisia’s global partners are genuinely concerned about President Kais Saeid’s attacks on democracy, they should stop bankrolling his regime. Opinion by Haythem Guesmi – Haythem Guesmi is a Tunisian academic and writer https://www.aljazeera.com/opinions/2023/3/2/tunisia-needs-help-from-the-international-community
Sub-Saharan Africans recount Tunisia ‘hell’ amid crackdown https://www.aljazeera.com/news/2023/3/3/sub-saharan-africans-recount-tunisia-hell-amid-crackdown
HRW calls on Tunisia’s president to halt crackdown on judiciary https://www.aljazeera.com/news/2023/2/28/hrw-calls-on-tunisias-president-to-halt-crackdown-judiciary
Tunisia tennis star urges ‘dignity’ amid crackdown on immigrants https://www.aljazeera.com/news/2023/3/1/tunisia-star-jabeur-urges-dignity-amid-migrants-storm
Réapparition de Kaïs Saïed en Tunisie (Jeune Afrique) https://www.jeuneafrique.com/1432969/politique/reapparition-de-kais-saied-en-tunisie/
Que veut vraiment faire l’Union européenne en Tunisie ?
Après un vote sévère du Parlement de l’UE, Tunis accueillait ce lundi le commissaire européen Paolo Gentiloni, venu l’assurer du soutien de Bruxelles. Difficile de s’y retrouver… https://www.jeuneafrique.com/1431216/politique/que-veut-vraiment-faire-lunion-europeenne-en-tunisie/
https://www.jeuneafrique.com/1410729/politique/face-a-kais-saied-a-quoi-joue-lugtt/
https://www.jeuneafrique.com/1412313/politique/a-tunis-a-quoi-rime-la-fermeture-du-musee-du-bardo/
https://www.jeuneafrique.com/1405522/politique/en-tunisie-janvier-mois-de-luttes-et-de-revoltes/
Nieuwsbrief#39 (januari 2023): Tunesië https://cimic-npo.org/2023/01/28/39-012/
Lees verder (inhoud maart 2023)
