Partijen spelen welles-nietesspelletje: zijn er huurlingen in Kivu?
Nepnieuws gooit zware rookgordijnen over Oost-Congo

Nepnieuws wordt vandaag in Congo doelgericht en heel strategisch ingezet. Om politiek en diplomatiek te scoren, om een bepaald psychologisch klimaat te creëren of simpelweg om harde feiten te verdoezelen. Hoe groter de onveiligheid, hoe harder de geruchtenmolen draait. Een analyse door MO*-journalist Kris Berwouts.

Congo was al vaak vruchtbare grond voor wilde geruchten, indianenverhalen en samenzweringstheorieën. Het helpt ook niet meteen dat er binnen de grenzen van één staat verschillende complexe conflicten zijn met een wildgroei aan betrokken partijen, dat het bestaan er extreem onzeker is en dat een sterke onafhankelijke pers en bibliotheken ontbreken.

In Kivu, Oost-Congo, is het op dit moment onveiliger dan in de voorbije tien jaar. Rebellenbeweging M23, geneutraliseerd in 2013 en ook vandaag door Rwanda gesteund, steekt er sinds eind 2021 opnieuw de kop op. Eerst namen de rebellen een paar stellingen aan de grens in en waren er schermutselingen met het regeringsleger. In 2022 escaleerde de situatie in verschillende stappen. En sinds november hebben ze Goma, de hoofdstad van de provincie Noord-Kivu, zo goed als omsingeld.

Volgens humanitaire instanties is het exacte aantal doden moeilijk te schatten, maar het zijn er vele honderden. Daarbovenop werden minstens 500.000 mensen uit hun huizen gedreven.

Verschillende bronnen, waaronder de Verenigde Naties meldden grootschalige schendingen van de mensenrechten. Maar wat er precies gebeurt in de regio, daar is geen consensus over.

Wat zeker is: M23 is aanwezig in Congo. Dat kan alleen maar, zegt de Congolese overheid, omdat die gesteund worden door buurland Rwanda. Het ondersteunt de rebellen van M23 militair en logistiek om Congo te destabiliseren (en verleende in het verleden regelmatig steun aan rebellengroepen die vooral uit Tutsi bestonden, de etnische groep die zwaar doorweegt binnen het Rwandese regime).

Maar: Rwanda ontkent dat. De Rwandese president Paul Kagame zegt dat zijn land niets doet om M23 te helpen. Hij beschuldigt het Congolese leger er dan weer van samen te werken met de Hutu-milities die na de genocide in 1994 Rwanda verlieten en hun strijd verderzetten op Congolese bodem. Dat ontkent Congo op zijn beurt dan weer.

Het welles-nietesdebat bereikte een hoogtepunt na de gebeurtenissen van 29 november 2022 in Kishishe. Volgens de Congolese autoriteiten had M23 die dag net geen driehonderd Congolese burgers gedood. Ja, er zijn die dag doden gevallen in en rond Kishishe, gaf M23 toe.

Geen driehonderd, maar toch veel, en het zouden krijgers zijn van extremistische gewapende groepen met een genocidale agenda. En helaas waren daar ook acht onschuldige burgers bij, die op het verkeerde moment op de verkeerde plek liepen.

Hoeveel doden er precies vielen en of ze nu burgers waren of niet, blijft controversieel. Maar de gebeurtenissen in Kishishe zorgden er wel voor dat belangrijke spelers een hardere toon aansloegen tegenover Rwanda.

De Verenigde Staten verklaarden in eerste instantie dat het land moest stoppen met M23 te steunen. Later sloten Frankrijk, Duitsland en ook België zich daarbij aan.

Wagner?

Een volgend thema sloop half december het geruchtencircuit binnen en zwol snel aan van gefluister tot een orkaan. De beruchte Wagner Group, de Russische huurlingenfabriek die ingezet wordt in onder andere Oekraïne, groeide de laatste maanden uit tot een obsessie in Afrikaanse landen.

Sinds het losbarsten van het geweld in Oekraïne werd intens gespeculeerd over de huurlingen van Wagner. Het gerucht gaat dat ze ook in Congo aanwezig zouden zijn. In augustus 2022 had Gilbert Kabanda, de toenmalige Congolese minister van Defensie, nog een bezoek gebracht aan Rusland.

Het gerucht werd een bron van grote bezorgdheid en veel gefluister, in Congo en de internationale gemeenschap. Gevreesd werd dat er in de marge van vergaderingen over militaire samenwerking ook over Wagner gepraat zou worden. De Congolese president Félix Tshisekedi probeerde snel de geruchten de kop in te drukken en verklaarde in de zakenkrant Financial Times dat hij nooit een beroep zou doen op huurlingen.

De militaire situatie op het terrein escaleerde in het najaar van 2022 op dramatische wijze. Het Congolese leger zette een aanval in om de stad Bunagana op M23 te heroveren.

De rebellen hadden haar eerder, in juni, onder controle gekregen, en het verlies van de stad op het drielandenpunt met Rwanda en Oeganda viel zwaar. Het tilde de militaire urgentie van de aanwezigheid van M23 op Congolese bodem naar een hoger niveau, en betekende ook een politiek en psychologisch keerpunt voor Congo.

In het oosten raakte de bevolking bevangen door paniek, en in de hoofdstad Kinshasa vormde het een zware klap voor de populariteit en de geloofwaardigheid van president Tshisekedi. Die had immers van bij het begin van zijn mandaat (januari 2019) beloofd om de stabiliteit in het oosten van Congo te herstellen. De val van Bunagana was een vernedering voor de president en voor het land.

Het Congolese leger slaagde er niet om de stad te heroveren. In een tegenaanval lukte het M23 zelfs om zijn stellingen aan de grens te verlaten, een groot deel van le Petit Nord (de zuidelijke helft van Noord-Kivu) in te palmen en zelfs Goma zo goed als helemaal te omsingelen.

De angstpsychose in Goma vertaalde zich onder meer in negatieve gevoelens tegenover de Monusco (de VN-vredesmacht in Congo) en bij uitbreiding het Westen en zelfs blanken in het algemeen. Ze werd onder meer gevoed door de onduidelijkheid over het wapenembargo waaraan de Verenigde Naties Congo onderwierpen.

Dat embargo werd in 2003 ingevoerd en is in die periode verschillende keren veranderd van vorm en inhoud. De laatste jaren was het erop gericht om de toelevering van wapens aan de gewapende groepen aan banden te leggen. De regering kon wél wapens en ander militair materieel kopen, maar moest die aankopen strikt melden aan de VN.

Een belangrijk deel van de Congolese publieke opinie voelde die maatregel anders aan. De Congolezen zagen het embargo als een hinderpaal voor de bewapening van hun leger.

Doorheen 2022 werd dit het onderwerp van een Russische propagandacampagne in Congo, vooral op sociale media gericht. “Het Westen zorgt ervoor dat jullie je niet kunnen verdedigen op een moment dat jullie worden bedreigd”, was de boodschap. In december hief de VN-Veiligheidsraad de meldingsplicht op, op initiatief van Rusland.

Bulgaren

Midden december signaleerde een bevriend journalist die bekendstaat als pro-Rwanda en pro-M23 de aanwezigheid van een paar tientallen Russen in Goma. Huurlingen van Wagner, daar was hij zo goed als zeker van. De Rwandezen, zei hij, beschouwden dit als uitstekend nieuws. Sinds de gebeurtenissen in Kishishe had de Congolese diplomatie op internationaal vlak veel terrein gewonnen en was Rwanda een paar keer op de vingers getikt. Wagner binnenhalen zou natuurlijk de snelste weg zijn om dat terrein weer te verliezen.

Ik vroeg het aan een paar internationale diplomaten die de veiligheidssituatie op de voet volgen. Volgens hen waren het geen Russen, maar Bulgaren en Roemenen, en ook wel een paar andere nationaliteiten. Mensen die werken voor de Bulgaarse veiligheidsfirma Algemira.

Die leverde technici en logistiek personeel dat vooral ingezet wordt voor het onderhoud van helikopters die het Congolese leger had gekocht. In beperkte mate houden ze zich ook bezig met beveiligingsopdrachten.

Geen huurlingen dus, maar wel een firma die kniediep in de oorlogsindustrie zit. Algemira heeft in Congo een filiaal opgericht, Algemira RDC. Aan het hoofd daarvan staat een Franse zakenman, Olivier Bazin, die al dertig jaar actief is als makelaar van militair materieel, vooral in de Françafrique, de voormalige Franse kolonies.

In die informele constructie probeert Frankrijk al decennialang haar belangen in Afrika te verzekeren, maar ze is sinds 2022 in volle desintegratie. Bazin zelf werkte in verschillende Afrikaanse landen, zoals Tsjaad, Angola, Congo-Brazzaville en Ivoorkust. Nu zit hij voor het eerst in Congo. Met een accreditatie van de minister van Defensie streek Bazin er neer met veertig werknemers.

Velen van hen zijn Wit-Russische en Georgische veteranen van het Sovjetleger. Ze zijn ostentatief zichtbaar in de stad. Ze lopen in Goma rond met Algemira-T-shirts en werken elke dag op het tarmac van het vliegveld. Ze staan in voor twee Sukhoi Su-25-toestellen, Oekraïense gevechtsvliegtuigen die Congo in het begin van de jaren 2010 aankocht.

Ze onderhouden ook twee Mi-24-aanvalshelikopters van Sovjetmakelij. Die werden in november 2022 ingezet, met Georgiërs als piloten, in een aanval tegen M23. Sindsdien gebruikt Congo de Sukhoi vooral om de grens met Rwanda te observeren.

Op 28 december meldde Rwanda dat één van die gevechtsvliegtuigen zijn luchtruim geschonden had. Congo ontkent dat. Om diezelfde reden beschoot Rwanda op 25 januari een Congolees vliegtuig, dat de piloot toch, ondanks een brandende vleugel, veilig op de grond kon zetten. Congo ontkent dat het vliegtuig zich in het Rwandese luchtruim had bevonden.

Als deel van de dienstverlening probeert Algemira-man Bazin ook te bemiddelen bij de aankoop van meer helikopters voor Congo. In november resulteerde dat in de aankoop van twee Mi-8-vrachthelikopters. Maar voorlopig is het de firma nog niet gelukt om de veelgevraagde Mi-24’s en Su-25’s te vinden.

Bazin speurt de Afrikaanse markt af. Hij liet zijn oog laten vallen op toestellen die het leger van Tsjaad verkoopt omdat ze die als te beschadigd beschouwen, maar voorlopig zonder veel resultaat.

Wat volgde, maakte de situatie in Oost-Congo nog minder overzichtelijk. Net voor kerstdag zette een gecharterd vliegtuig een paar tientallen mannen af. Hun leider, een vijftiger, liet zich ergens ten noorden van Goma gretig fotograferen, in burgerkleding, maar met een AK-47. Het ging om Horatiu Potra, die geboren is in Transsylvanië (Roemenië) en zich in de jaren negentig aansloot bij het Franse vreemdelingenlegioen.

Sinds het begin van de eeuw werkte hij vooral in Afrika, onder meer in de Centraal-Afrikaanse Republiek en in Tsjaad. Hij runt het Roemeense huurlingenbedrijf Associata RALF. Dat herbergt vooral veteranen van het vreemdelingenlegioen. Het bedrijf leidt bodyguards op voor de bescherming van VIP’s, beschermt gevoelige gebieden zoals mijnen en leidt troepen op.

Associata bleek de opdracht te hebben om de luchthaven van Goma te beschermen, waar technici van Algemira Congo’s luchtvloot onderhouden. Ze moeten vermijden dat die uiterst belangrijke plek in handen van M23 valt – wat in 2012 al eens gebeurde.

En net toen dat alles duidelijk leek geworden, gingen foto’s circuleren van een witte man die aan het front gesneuveld zou zijn. Toch een strijdende huurling? Natuurlijk, zeiden de Rwandezen, er zijn er zelfs meer.

Bronnen gelieerd aan M23 meldden me dat een aantal van die mensen samen met soldaten van het Congolese leger en de FDLR-militie omsingeld waren in de buurt van de Nyiragongo-vulkaan.

Rwanda leek de bedoeling te hebben die mensen op zo mediageniek mogelijke wijze te arresteren door hen voor de ogen van de pers over te leveren aan hun respectieve ambassades.

Alleen: ze zijn nooit gearresteerd. We weten niet eens zeker of ze er ooit geweest zijn. Een paar dagen later dook plots een filmpje op van Congolezen die gearresteerde blanken opvoerden als huurlingen die in Lubumbashi acties zouden ondernemen tegen de regering.

Mijn bronnen bij M23 zeiden daarop dat het waarschijnlijk ging om door Congo ingezette huurlingen die wilden deserteren en het land wilden verlaten.

Opbod van nepnieuws

Het opbod van desinformatie wordt duizelingwekkend. Verschillende partijen sturen het doelgericht en zeer strategisch de wereld in: onjuiste informatie, gemanipuleerde foto’s, uitvergrote geruchten, verdraaide cijfers. Met militaire doeleinden, maar ook als essentieel deel van het diplomatieke steekspel. Of als manier om het psychologisch klimaat in bijvoorbeeld een stad als Goma te sturen.

Een van de nefaste gevolgen van die nepnieuwsstrategie is dat ze de complexe realiteit reduceert tot oneliners. Vechten er wel of niet huurlingen in Kivu? Die vraag houdt de aandacht weg van de grondoorzaken van de conflicten.

De extreme focus op M23 doet ons uit het oog verliezen dat andere gewapende groepen steeds actiever worden.

Buiten beeld is de situatie in de provincie Ituri zwaar aan het escaleren, en in Beni werden kort na elkaar twee bomaanslagen gepleegd met in totaal een veertigtal doden. De massale inzet van nepnieuws brengt vrede, waarheid en rechtvaardigheid geen centimeter dichterbij voor de mensen in Oost-Congo.

Kris Berwouts

Deze analyse werd geschreven voor het lentenummer (MO*147) van MO*magazine en verscheen op 28 februari 2023 op de MO*-website: https://www.mo.be/analyse/nepnieuws-gooit-zware-rookgordijnen-over-oost-congo  in het kader van het dossier: ‘Hoe staten hun eigen waarheid creëren’. Met dank voor de overname.

Lees verder (inhoud maart 2023)