Tot de bodem – De toekomst van landbouw in Vlaanderen (deel 3 – slot)
De vurige debatten rond de stikstofproblematiek, de droogte, het biodiversiteitsverlies, de seizoensarbeid en de overmatige vleesproductie en -consumptie hebben landbouw weer helemaal op de maatschappelijke en politieke agenda gezet. De vraag dringt zich stilaan op of we in Vlaanderen en Europa effectief nog op een duurzame en economisch rendabele manier aan landbouw kunnen doen en hoe die landbouw dan vorm moet krijgen.
Uit het uiterst boeiende en actuele boek ‘Tot de bodem’ publiceren we hoofdstuk 7 over de veeteelt dat werd geschreven door Luc Vankrunkelsven en Karolien Burvenich van Wervel.
Om het verteerbaar te houden voor de lezers van deze Nieuwsbrief splitsen we het hoofdstuk op in drie delen. Het eerste deel publiceerden we in maart (#41), deel twee volgde in april (#42) en hieronder volgt dan het slotdeel.
Een participatief voedselbeleid dat zich loswrikt uit de macht van de agro-industrie
In de vorige bijdragen beschreven we initiatieven die zijn gebaseerd op de commons die inspiratie bieden en een potentieel tot verandering in zich dragen. Maar ze zullen niet alleen systeemverandering teweegbrengen. Er moet ook worden geraakt aan de logica van ons huidig voedselsysteem en de machtsverhoudingen die volledig uit balans zijn.
Het ontbreken van echte participatie is iets dat we zien op alle niveaus, ook op EU- en VN-niveau. COPA, COGECA en FEFAC (de Europese federatie van de veevoederindustrie) hebben een uitgebreide lobbymachine in Brussel. Hun lobbywerk moet ook zichtbaar worden gemaakt, zoals de Europese NGO Corporate Europe Observatory (CEO) sterk doet.
CEO toonde bijvoorbeeld aan hoe dat soort lobbygroepen druk uitoefent om de vergroening van het landbouwbeleid te verhinderen, en de oneerlijke verdeling van de landbouwsubsidies in stand te houden.
Als tegenreactie werd in 1993 Via Campesina opgericht: een boerenbeweging die strijdt voor een boerenlandbouw, waarbij solidariteit tussen boeren centraal staat. Ze staat voor sociale rechtvaardigheid en is sterk gekant tegen de agro-industriële bedrijven die winst maken op de kap van mens en natuur.
Het Vlaamse Boerenforum is onderdeel van Via Campesina. Boerenforum brengt boeren samen rond alternatieven, bijvoorbeeld ‘dubbeldoelkoeien’, die geen soja of maïs nodig hebben.
Op VN-niveau vond in 2021 de UN Food Systems Summit 2021 plaats. Een lovenswaardig initiatief, ware het niet dat de agenda werd bepaald door een handvol experts en actoren uit de private sector. Ondanks herhaaldelijke oproepen van het middenveld, bleef de VN doof voor echte participatie via bestaande structuren. Dat leidde zelfs tot de terugtrekking uit de top van het gerenommeerde International Panel of Experts on Sustainable Food Systems (IPES-food).
Bovendien zou de Europese Unie de Green Deal in haar beleid moeten verankeren. Subsidies zouden beter wat minder inzetten op de agro-industrie, die de exportlandbouw aanvuurt en wat meer op agro-ecologie, de sluiting van kringlopen (onder andere weer gebruik van eigen voeders en dierlijke mest naar draagkracht van de bodem) en de korte keten.
Maak het voedselbeleid echt participatief. Betrek het middenveld, betrek de boeren en limiteer de macht van de spelers van de agro-industrie. Zolang de Boerenbondholding en andere agro-industriële spelers achter gesloten deuren kunnen lobbyen, en zolang de minister van Landbouw partijpolitiek gebonden is aan die belangen, kan er weinig verandering worden verwacht die ten goede komt aan de boer (14).
Een echte eiwittransitie binnen een agro-ecologisch voedselsysteem
Wervel hamert al meer dan 30 jaar op het sojathema om de vernietiging van overzeese ecosystemen proberen zichtbaar te maken, net als ondertussen ook tal van andere organisaties zoals Greenpeace, WWF en Fern.
Het werk van de NGO’s heeft zijn belang en heeft zeker invloed gehad, maar dat er momenteel iets beweegt, komt vooral door de hogere sojaprijs. Daar zijn verschillende oorzaken voor. Eén daarvan is ecologisch en productiegerelateerd: door de ontbossing voor monocultuur van soja en maïs neemt de droogte elk jaar in Brazilië en andere landen toe. Dat leidt dan weer tot minder opbrengst.
De hoofdoorzaak is echter economisch en ligt bij China. In dat land huist 20 procent van de wereldbevolking, maar ze hebben slechts 6 procent van het zoetwater en 6 procent van het wereldlandbouwareaal ter beschikking. En wat doet een volk dat het economisch goed doet? Meer dierlijke producten eten! Zo situeert de helft van de varkensvleesconsumptie zich momenteel in China. Als gevolg daarvan werkt China op de wereldmarkt als een stofzuiger voor soja. De prijzen zijn serieus gestegen en zullen niet meteen zakken. Dat zorgt ervoor dat men naar alternatieven begint te zoeken.
Al is overzeese soja nog altijd goedkoper dan eiwitten van eigen bodem, toch begint het in Europa te dagen dat we opnieuw moeten inzetten op eigen eiwitten. De Donausoja (Oostenrijk, Roemenië, Oekraïne) was een van de eerste stappen.
In eigen land was de voormalige Vlaamse minister van Landbouw, Hilde Crevits (CD&V), gebeten geraakt door de eiwitkwestie. Er worden momenteel heel wat middelen in proefprojecten gestoken. Helaas wordt er te zeer geïnvesteerd in Vlaamse soja, alsof dat het probleem hier gaat oplossen. Er zijn tal van andere teelten mogelijk: veldbonen, erwten en bonen, lupinen (= de soja van het noorden), hennep (die energie en eiwitten combineert), quinoa enzovoort.
En uiteraard is er grasklaver (en hooi) voor het rundvee. Grasklaver wordt al langer door de Vlaamse overheid gesteund. Uiteindelijk is een koe gemaakt voor gras (en klaver). De vier magen van een herkauwer zijn niet bedoeld voor soja en de lignine van maïs.
Het gaat niet alleen om andere eiwitten voor ons vee. We zullen de veestapel drastisch moeten afbouwen om binnen de planetaire grenzen te kunnen blijven.
België is bijvoorbeeld voor 261 procent zelfvoorzienend wat varkens betreft. Maar dat is gestoeld op overzeese ontbossing, mensenrechtenschendingen en CO2-uitstoot, door de massale invoer van soja. Tegelijkertijd zorgt de overproductie van vlees lokaal voor een enorm overschot aan mest, wat leidt tot vervuiling van waterlopen, bodem en natuurgebieden.
Om de veestapel af te bouwen, moeten we zowel afstappen van de focus op export van vlees, als inzetten op een daling van de binnenlandse consumptie. Dat kan enkel als de boer ook een eerlijke vergoeding krijgt.
De lokale eiwitten die we telen, moeten dan ook voornamelijk dienen voor menselijke consumptie. Dat is ook veel logischer vanuit het standpunt van een efficiënte en ecologische inzet van land- en watergebruik.
We pleiten niet voor een volledig veganistische maatschappij. Er is wel degelijk een rol voor vee in ons landbouwsysteem. Runderen zijn uniek geplaatst om voor mensen onverteerbaar gras om te zetten in voedzame proteïnen zoals melk en vlees. Bovendien kunnen ze een waardevolle bijdrage leveren in het beheer van grasland.
Tegelijkertijd sluiten we de kringloop door het gebruik van mest in de tuinbouw. Een hoeveelheid mest die de bodem verrijkt in plaats van vervuilt. Ook kippen en varkens hebben hun plek, zolang we geen landbouwgrond aan de andere kant van de wereld koloniseren om hen te voederen, maar hen inzetten voor de verwerking van reststromen. Dat kan binnen één gemengd bedrijf, of via samenwerking tussen landbouwbedrijven onderling.
Voor de transitieperiode waarin de veestapel wordt afgebouwd, kunnen de resterende boeren die zelf hun voeder mengen, ons misschien de weg wijzen: eigen voeders kweken, althans in de eigen regio met collega’s, en die zelf tot veevoeder mengen.
Als je die boeren bevraagt, is hun eerste overweging niet een goedkopere prijs, maar wel dat het voeder beter is voor hun dieren en voor de kwaliteit van hun producten. Ze weten namelijk wat er inzit, al kopen de meesten toch nog soja aan om met hun eigen granen te mengen.
In Vlaanderen is er weinig traditie onder boeren om samen te werken. Frankrijk en andere landen gaan ons daarin voor. Toch kan die praktijk van zelfmengers een aanzet worden tot coöperatief werken. Met vlinderbloemigen zoals klaver, lupinen, erwten en bonen kan in principe minder chemie worden gebruikt. Vlinderbloemigen nemen namelijk in samenwerking met bacteriën gratis stikstof uit de lucht. Tegelijkertijd is er nog een interessante ontwikkeling gaande.
Momenteel lopen er in Vlaamse onderzoekscentra nogal wat proeven rond ‘mengteelten’, bijvoorbeeld maïs en bonen samen enzovoort. Ook op die weg gaat het buitenland ons voor. Bijvoorbeeld in Duitsland hebben boerencollectieven al jaren die praktijk.
Een toekomstgerichte landbouw is agro-ecologisch. Daarbij wordt het bodemleven hersteld en is er aandacht voor biodiversiteit en de sluiting van kringlopen. Er wordt gewerkt binnen de grenzen van de planeet.
Agro-ecologie is ook sociaal: een eerlijk inkomen voor de boer is cruciaal, net als toegang tot kwaliteitsvolle voeding voor de eter. Voor iedereen. Wereldwijd.
Het ABC van meewerken met de natuur kan weer worden geleerd. Of daardoor op termijn de macht van A-B-C-D kan worden gebroken, is niet duidelijk. De huidige macht in de voedselketen is gebaseerd op ‘afstand’. De sleutel om als boer(in) en eter terug macht in handen te krijgen, is ‘nabijheid’ en ‘samenwerking’.
Conclusie
In het huidige landbouwmodel heerst op diverse vlakken een grote machtsongelijkheid tussen boer(in) en agro-industrie. Een hoofdrol in Vlaanderen is voorzien voor de integratoren die verschillende delen van de keten in handen houden. Wat minder in het vizier komt, is de enorme macht van de vier graanmultinationals A-B-C-D en de verwerkers zoals Nestlé.
De laatste decennia kwam er een andere machtige speler bij: de supermarkten. Die gaan voor de laagste prijs en de boer moet zich daarnaar schikken. Als prijsnemer zit de boer geklemd tussen de inputsector en de afnemers van hun producten. En zonder eerlijk inkomen kan de boer ook moeilijk omschakelen naar een meer ecologisch verantwoorde bedrijfsvoering.
Nog minder zichtbaar is de impact van dat machtige agro-industriële systeem aan de overkant van de oceaan: ecosystemen worden vernietigd. Hun inheemse en andere traditionele gemeenschappen worden vergiftigd en verjaagd.
Om die machtsongelijkheid te counteren, stappen we beter af van het op winst- en exportgerichte landbouwmodel, waarbij de boer zijn autonomie systematisch verliest.
Ter inspiratie voor de weg die we kunnen inslaan, zien we hier en daar schuchtere alternatieven ontstaan, geïnspireerd op de commons. Ze zetten de autonomie van boeren terug in het midden. Vaak is dat in coöperatief verband en in samenwerking met de eter.
We zullen de veestapel drastisch moeten afbouwen om binnen de planetaire grenzen te kunnen blijven. Parallel wordt er gelukkig hoe langer hoe meer ingezet op alternatieve eiwitten. Niet op Vlaamse soja voor ons vee, maar op teelten zoals hennep, lupine en veldbonen. En op grasklaver voor ons vee.
Om die alternatieven echt een kans te geven, moeten we ook de macht inperken van de huidige grote spelers. Daar is een rol weggelegd voor de overheid: zorg voor échte participatie en durf tegen de lobby van de machtige agro-industrie in te gaan.
Luc Vankrunkelsven (Wervel) en Karolien Burvenich (Wervel)
Voetnoot
(14).Over de geschiedenis en de macht van het Boerenbondcomplex, zie Aertsen, Demblon en Vankrunkelsven, 100 jaar boeren. Geactualiseerd door de Troch, “De Boerenbond vandaag”
E-boek verkrijgbaar in Open Access. Deze publicatie is GPRC-labeled (Guaranteed Peer-Reviewed Content).
Maïka De Keyzer (red.), Tot de bodem: de toekomst van landbouw in Vlaanderen, Leuven University Press, Leuven, 2023, 230 p., ISBN 9789462703629
Hoofdstuk 7 door Luc Vankrunkelsven (Wervel) en Karolien Burvenich (Wervel) is gratis downloadbaar via: https://muse.jhu.edu/chapter/3345824
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License
Het eerste deel van hoofdstuk 7 werd gepubliceerd in Nieuwsbrief41: ‘Tot de bodem – De toekomst van landbouw in Vlaanderen’ https://cimic-npo.org/2023/03/31/41-003/
Het tweede deel werd gepubliceerd in Nieuwsbrief42: https://cimic-npo.org/2023/04/30/42-001/
De Standaard publiceert in juni 2023 een reportagereeks over ‘Conflictsoja’. Journaliste Ine Renson trok naar Brazilië en deed onder anderen een beroep op de kennis en contacten van Luc Vankrunkelsven.
‘Willen we echt dat de meest biodiverse plek ter wereld voor onze ogen instort?’
https://www.standaard.be/conflictsoja/amazone
https://www.standaard.be/conflictsoja/amazone-2
