David Bohm: ‘Over dialoog. Helder denken en communiceren’
David Bohm (1917-1992) was een Amerikaanse topnatuurkundige die zich zoals veel van zijn collega’s uitdrukkelijk maatschappelijk engageerde en daar in de jaren van het McCarthyisme de prijs voor betaalde (hij moest de VS verlaten). On Dialogue is een bundeling van zeven lezingen, met als rode draad een pleidooi voor betere verstandhoudingen tussen mensen op basis van zelfkennis.
Het boekje werd in 1996 postuum uitgegeven, de Nederlandse editie kwam er pas in 2018 en kende ondertussen vijf herdrukken. Ik kwam het boek op het spoor dankzij vriend Roek Lips die zelf veel ervaring heeft met spreken en luisteren.
De wereld is tegenwoordig nog meer geïndividualiseerd dan in de jaren 1990, de huidige polarisatie is gevaarlijk, in dialoog treden wordt steeds moeilijker. De actualiteit van de bundel is groter dan ooit.
De ondertitel kan de indruk wekken dat Over dialoog een handleiding biedt om beter te communiceren – stijl ‘tips and tricks’ met een reductie van de lezer tot een af te richten huisdier. Bohm houdt zich daar ver vandaan en brengt een heldere analyse van de manier waarop wij denken, over onszelf, de ander en de wereld, welke rol taal daarbij speelt en hoe bewustwording ons van het ‘ik’ naar het ‘wij’ kan brengen.
Een terugkerend idee is dat het ik niet functioneert als een geïsoleerde entiteit, in weerwil van onze overtuiging, net zoals ons denken nooit individueel is. Het ‘samen’ van een samenleving berust op een onbewuste gedeelde laag overtuigingen, veronderstellingen en vooroordelen.
Het ‘ik’ denkt origineel te zijn, in werkelijkheid doet het aan nadenken en vertelt het wat het voorgehouden werd. Het instrument waarop de onbewuste laag berust, is de taal, als uitdrukking van de onderliggende gemeenschappelijke lagen.
We gaan ervan uit dat we de wereld objectief waarnemen en vervolgens onze waarnemingen onder woorden brengen. Bohm toont aan dat het proces in omgekeerde richting verloopt: ongeweten delen we bepaalde overtuigingen – dat is de onbewuste laag – op basis waarvan we de werkelijkheid niet alleen waarnemen, maar zelfs construeren.
Het woord ‘bos’ is een goede illustratie. Afhankelijk van de (altijd door een groep gedeelde) denkbeelden over ‘bos’ zien de waarnemers iets anders, waarop ze vervolgens anders gaan ingrijpen.
In Europa hebben wij bijna uitsluitend ‘cultuur’bossen, dat wil zeggen: verschillende verzamelingen bomen op een gegeven plaats, als gevolg van menselijke ingrepen gebaseerd op wat de ‘cultuur’ gedurende een bepaalde periode dicteerde.
De gedeelde onbewuste laag verklaart waarom een afzonderlijk ‘ik’ en ‘objectief’ denken over ‘de’ werkelijkheid illusies zijn. Alles is onderling verbonden, wat we denken, delen we met anderen en is bepalend voor onze omgeving. Dat geldt ook voor wetenschap, iets wat Bohm als specialist van de kwantummechanica beter dan wie ook besefte. Een wetenschap die ‘de’ unieke waarheid wil vinden, is reductionistisch en alleen al daarom fout.
In ons tijdskader hebben beide illusies gevaarlijke vormen aangenomen. De remedie ligt in de dialoog, niet te verwarren met een debat waar elke deelnemer wil winnen.
Het doel van een dialoog is de gezamenlijke creatie van iets nieuws. Het is een weg naar een andere waarheidsopvatting, waarbij niet het vinden van de unieke waarheid voorop staat, wel het ‘deelnemen aan de waarheid’, in het besef dat alles van alles afhankelijk is.
Tijdens het bewandelen van deze weg kunnen we ons bewust worden van de fouten in ons denksysteem, met als belangrijkste misvatting dat wij met ons denken de werkelijkheid begrijpen en bestuderen. De zaken liggen net omgekeerd: ons denken stuurt onze werkelijkheid aan. Willen we die werkelijkheid veranderen, dan ligt de sleutel in het wijzigen van onze denkpatronen.
Een dialoog in groep, met meerdere bijeenkomsten gespreid over een langere periode, heeft tot gevolg dat de deelnemers hun eigen vooronderstellingen leren kennen én opschorten (niet: onderdrukken), om te kunnen luisteren naar de veronderstellingen van anderen.
Op die manier functioneert een dialooggroep als een spiegel en een glasraam. Iedere dialoogpartner leert zijn eigen gedachten kennen en ervaart hoe anderen denken, zonder hen te veroordelen of meteen tot conclusies te komen. “Het delen van onze gedachten, van ons bewustzijn, is belangrijker dan de inhoud van onze overtuigingen.”
Het doel van een dialooggroep is niet het nadenken over een oplossing voor een bepaald probleem. Dergelijke oplossingen komen er toch niet, want mensen identificeren zich met hun mening gekoppeld aan hun eigenbelang; het gewone nadenken is reductionistisch, zonder aandacht voor de onderlinge verbanden, laat staan voor het grotere geheel.
Als we denken over problemen, kunnen we ultiem tot de vaststelling komen dat net ons na-denken de oorzaak is van dat probleem, en dat de oplossing ligt in de verandering van onze collectieve denkbeelden over mens, natuur en samenleving.
Het doel is ‘participerend denken’, zelfs een ‘participerend bewustzijn’, het zoeken naar een onbewuste laag die meer coherentie vertoont. Het ontstaan van een participerend bewustzijn is overigens een krachtig motief om deel te nemen aan een dialoog. Het is een bevrijding van de hedendaagse eenzaamheid, als effect van het waanidee dat wij stuk voor stuk autonome individuen (moeten) zijn.
Het boekje is een goed geschreven pleidooi voor een beter zelfbewustzijn. Niet voor een ik-bewustzijn (daar hebben we er al veel te veel van), wel voor de bewustwording over hoe ons denken functioneert.
Veel van de ideeën zijn verwant met wat grote filosofen al naar voren geschoven hebben, maar dat stoort niet: in onze tijd zijn ze zo belangrijk dat ze niet voldoende herhaald kunnen worden.
Paul Verhaeghe
Deze boekrecensie verscheen op 3 november 2023 op de boekenblog van Paul Verhaeghe, met dank voor de overname: https://boekenblog.paulverhaeghe.com/david-bohm/
David Bohm, Over dialoog. Helder denken en communiceren, Ten Have, Utrecht, 2022, 159 p. ISBN 978 90 259 0628 3
Lees verder (inhoud november 2023)
