Waarom al die staatsgrepen?
Volgens de Senegalese minister van Buitenlandse Zaken Aïssata Tall Sall was de militaire coup in Niamey op 26 juli 2023 ‘de staatsgreep te veel’ die een ongewone opschudding veroorzaakte in Afrika en de rest van de wereld. Niger is een belangrijk land in de strijd tegen het jihadisme in de Sahel. Maar deze staatsgreep is ook tekenend voor de veranderende relatie met de democratie en het Westen in die regio. Een analyse door Anne-Cécile Robert van Le Monde diplomatique.
‘Epidemie’, ‘besmetting’ … Het medische jargon drukt angst en een zekere wanorde uit. De opeenvolging van staatsgrepen verbijstert commentatoren: zes in de Afrikaanse Sahelgordel sinds 2020, in vier landen – twee in Mali en Burkina Faso en één in Guinee-Conakry en Niger – wat moeten we daarvan denken?
In het geval van Mali en Burkina Faso leidden de verspreiding van terrorisme en de onderliggende politieke spanningen ertoe dat het leger in actie kwam. In Niger daarentegen was het aantal jihadistische aanvallen voorafgaand aan de staatsgreep aanzienlijk gedaald.
Daarnaast wordt Conakry, de hoofdstad van Guinee, niet rechtstreeks geconfronteerd met de islamistische dreiging: de rebellerende soldaten hebben er Alpha Condé afgezet, die zich in 2021 een derde ongrondwettelijke ambtstermijn had toegeëigend. Volgens onderzoeker Yvan Guichaoua zijn al deze staatsgrepen, ondanks hun verschillen ‘populistisch’. (1) De Kameroense politicoloog Achille Mbembe omschrijft ze als ‘neosoeverein’. (2)
Alle coupplegers bekritiseren buitenlandse inmenging, zowel de onwettelijkheid als de ineffectiviteit ervan. “We kunnen enkel op onszelf vertrouwen”, zei kapitein Ibrahim Traoré, president van de overgangsregering van Burkina Faso, in een toespraak op 21 oktober 2022.
“Ons volk heeft besloten om zijn lot weer in eigen handen te nemen en zijn autonomie op te bouwen met meer betrouwbare partners”, zei kolonel Sadio Camara, de minister van Defensie van Mali, op 13 augustus in Moskou.
Echter, de Russische invloed en de crisis van het Franse imperialisme zijn niet de enige verklaringen voor de recente gebeurtenissen. De opeenvolging van staatsgrepen in de Sahel benadrukt vooral het einde van twee periodes.
Ten eerste is er die van de afgelopen tien jaar, waarin het beheer van de veiligheidscrisis die de regio verwoestte, werd geïnternationaliseerd onder leiding van Frankrijk en de Verenigde Naties.
“De Sahelstaten nemen het initiatief terug”, merkt directeur-Sahel van de International Crisis Group Jean-Hervé Jézéquel op. Daarnaast loopt de langere periode van democratisering, die in 1991 begon met het einde van de Koude Oorlog ten einde. In de woorden van de Senegalese politicoloog Gilles Yabi, “een ware autoritaire oprisping”, die ook niet-Franstalig Afrika niet spaart (verwoestende repressie in Ethiopië, eindeloze postelectorale crisis in Kenia, burgeroorlog in Soedan).
Er wordt nu gevreesd dat er zich een ‘kartel’ van muiters, een ‘kaki-putschistische alliantie’, zal vormen in West-Afrika, wat een kantelpunt zou zijn in de subregio, volgens Bakary Sambe, directeur van het Timboektoe Instituut. (3) Het vernietigende einde van deze cycli op hetzelfde moment verbijsterde de waarnemers van deze opeenvolging van staatsgrepen.
In Niger heeft de staatsgreep van 26 juli 2023 bovendien een opportunistische dimensie die op zijn zachtst gezegd verontrustend is. Echter, in een poging hun economische belangen te beschermen, hebben de rebellenofficieren een algemene beweging gekopieerd die zowel de regio als de rest van de planeet treft.
De destabilisatie van de Sahel lijkt een vergrotende spiegel te zijn van de geopolitieke herpositionering die we in de hele wereld zien terugkeren: het nieuwe soevereiniteitsdenken van de coupplegers weerspiegelt dat van andere staten uit het globale Zuiden die een autonoom buitenlands beleid proberen te voeren (denk aan Turkije, Saoedi-Arabië, Zuid-Afrika, enz.).
De opkomst van de militaire dictatuur is de laatste belichaming van de crisis van de democratie en van de autoritaire tendensen die wereldwijd worden waargenomen. Het falen van de internationale veiligheid in de Sahel weerspiegelt de wereldwijde vraagtekens bij het multilateralisme en de afwijzing van de rol van Frankrijk in Afrika.
Daarnaast illustreert de groeiende invloed van de Verenigde Staten, China en Rusland de herschikking van de internationale betrekkingen. (4) In deze context is de Nigerese staatsgreep een middel om zich aan te passen aan zowel de crisis van de staat als de crisis van de democratie.
Het leger wil, tenminste op de korte termijn, de spanningen en tegenstellingen verminderen door de macht in eigen handen te concentreren. In Afrika beweren legerleiders al langer dat ze crisissituaties kunnen oplossen die worden verergerd door de structurele zwakte van instellingen en de staten zelf.
In de Sahelzone is het pronunciamiento (nvdr: oproep tot opstand tegen een wettige regering) nu ook een antwoord op een veiligheidsdreiging die de civiele autoriteiten niet in bedwang kunnen houden.
“We steunden de staatsgrepen in Mali, Guinee en Burkina Faso met opgetrokken neus, omdat ze tot op zekere hoogte gerechtvaardigd waren. [De oude leiders] waren de controle volledig kwijt”, (5) geeft de Guineese schrijver Tierno Monénembo toe.
De paradox is dat de legers van de regio, die zelf te maken hebben met corruptie en omkoperij, noch hun efficiëntie, noch hun professionaliteit hebben laten zien. Dat blijkt uit de ‘blunders’ waaraan ze zich regelmatig schuldig maken in de strijd tegen het terrorisme. Bovendien is de duurtijd van de ‘democratische overgang’ meestal erg onzeker.
Maar hoe democratiseer je staten die door hun geschiedenis zo afhankelijk zijn van de buitenwereld? In Niger is slechts 45 procent van de staatsbegroting afkomstig uit eigen Nigerese bronnen. (6) Armoede en financiële ongelijkheid ondermijnen het land voortdurend.
Niger is de partner van buurlanden Algerije en Nigeria bij de aanleg van het grootschalige project van de Trans-Sahara Gaspijpleiding (TSGP), die Zuid-Europa zou moeten verbinden met de gaswinningsvelden in de Sahel via een pijpleiding onder de Middellandse Zee. Dat brengt financiële vooruitzichten met zich mee die sommigen doen watertanden, ook bij de legertop.
Maar Niger staat op de 189ste plaats van de 193 VN-lidstaten in termen van menselijke ontwikkeling (7) en heeft te lijden onder de economische groeivertraging als gevolg van de covid-19-epidemie en de sancties tegen Rusland. Hoewel Niger de op twee na grootste uraniumproducent ter wereld is, heeft 85 procent van de bevolking geen toegang tot elektriciteit. Dit alles ondanks de verklaarde vastberadenheid om corruptie te bestrijden.
Zo heeft ex-president Mohamed Bazoum bijvoorbeeld de arrestatie bevolen van Ibrahim Moussa, bekend als Ibou Karadjé, het voormalige hoofd van de presidentiële transportafdeling. Hij wordt beschuldigd van verduistering van openbare middelen.
Tegen die achtergrond van ongelijkheid, strijd tegen corruptie en strijd tegen pogingen afscheidingsbewegingen, hebben de Nigerezen sinds de onafhankelijkheid van Frankrijk in augustus 1960 al vier staatsgrepen meegemaakt: in 1974, 1996, 1999 en 2010 en een mislukte poging in 2021.
Steun, angst of fatalisme?
Zelfs als we rekening houden met manipulaties en massale volksmisleiding, die op sociale media met fake news-berichten nog worden verergerd, lijkt de meest recente golf van staatsgrepen – zoals die onlangs plaatsvonden in Burkina Faso en Mali – door de lokale bevolkingen te worden geaccepteerd. Indien niet uit sympathie, dan toch uit een zekere angst en fatalisme.
Terwijl pogingen om te betogen ter ondersteuning van de afgezette president Bazoum in de kiem zijn gesmoord, met tientallen arrestaties, intimidatie en geweld tegen journalisten, heeft de democratie in de ogen van de bevolking haar bestaansrecht niet bewezen.
De staatsgreep van juli in Niamey veroorzaakte een intens debat in heel Afrika over de waarden en beperkingen van een ‘geïmporteerd politiek systeem’. (8) “We moeten staatsgrepen absoluut verbannen uit onze regio”, vatte Alioune Tine, directeur van het Africa Jom Center, het bondig samen op X (voordien Twitter), “maar we moeten ook de diepgewortelde politieke oorzaken, het slecht bestuur, de corruptie en de straffeloosheid verbannen.”
De coupplegers proberen een alternatieve legitimiteit op te bouwen door steun te zoeken op de straat, vooral bij jongeren, en bij religieuze en traditionele leiders.
De uitbreiding van het jihadistische terrorisme heeft de landen van de Sahel gedestabiliseerd sinds de NAVO-interventie in Libië in 2011. Een deel van de strijders van Islamitische Staat (IS) heeft zich verspreid in de regio na de val van het zelfuitgeroepen ‘kalifaat’ in Syrië en Irak in 2019.
Maar het terrorisme heeft ook lokale wortels. Waar het voet aan de grond krijgt, kunnen jihadisten hun beproefde methoden en wreedheden gebruiken om een vorm van orde te herstellen op de ruïnes van de al te afwezige staat. Ze spreken recht, beschermen handelaars, regelen grondgeschillen en openen scholen volgens de strakke regels van de sharia, die vrouwen discrimineert.
“Jihadistisch bestuur rust op twee onlosmakelijk met elkaar verbonden pijlers: brute terreur en de dramatische afwezigheid van openbare dienstverlening door de overheid”, vertelt socioloog Jean-Pierre Olivier de Sardan. “De bevolking uitzicht geven op een effectieve en duurzame openbare veiligheid is daarom de absolute prioriteit om deze twee pijlers tegelijkertijd aan te pakken.” (9)
De opeenvolgende militaire interventies van Frankrijk in de Sahel, sinds januari 2013 in Mali, die uitsluitend ‘veiligheid’ oplegden, maar de andere problemen niet of nauwelijks aanpakten, heeft de situatie niet hersteld, ondanks de eliminatie van honderden terroristen sinds 2013. (10)
De koppige weigering van Parijs om de nodige conclusies te trekken uit de mislukking in Mali, heeft ertoe geleid dat de destabilisatie ook naar Niger wordt geëxporteerd. (11)
Bovendien creëert de langdurige aanwezigheid van buitenlandse legers een parallelle economie die middelen onttrekt aan de ontwikkeling van het land en de bestaande lokale sociale verdeeldheid verergert.
De arrogantie van buitenlandse mogendheden – Frankrijk in zijn ex-kolonies het bijzonder – die ter plekke hun visies en methoden dicteren, zonder noodzakelijkerwijs zichtbare resultaten te boeken op het terrein, voedt de wrevel van de Afrikaanse legerleidingen.
Afgezien van zijn eigen koloniale en postkoloniale verantwoordelijkheden, staat Frankrijk symbool voor een internationale orde die ‘losgeslagen’ en niet effectief is. Het dient als negatief voorbeeld voor coupplegers wiens streven naar ‘neosoevereiniteit’ ruimte biedt aan buitensporige commerciële overeenkomsten met China en genereuze concessies aan de Russische Wagner-militie. (12)
Men wijt het falen van de strijd tegen het terrorisme aan de ‘internationale gemeenschap’ (lees: het Westen) waarvan het morele gezag wereldwijd tanende is. Bamako was daarom niet bang om het vertrek van de blauwhelmen van de United Nations Multidimensional Integrated Stabilization Mission in Mali (Minusma) te eisen.
De Afrikaanse Unie (AU) en de Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten (ECOWAS) lijden ook onder de geloofwaardigheidscrisis waarmee multilaterale organisaties vandaag te kampen hebben. In de Sahelregio worden hun oorlogsretoriek en de sancties die ze opleggen als kunstmatig en onrechtvaardig beschouwd. Die sancties straffen de gewone bevolking immers meer dan de militaire coupplegers, omdat ze bijvoorbeeld de handel belemmeren door de grenzen te sluiten.
De Afrikaanse Unie toont eens te meer dat ze machteloos staat tegenover Afrikaanse veiligheidsproblemen. (14) De Ceasefire Monitoring Brigade (Ecomog), opgericht door ECOWAS en geleid door Nigeria, wordt vaak als voorbeeld genoemd. Deze brigade kwam met succes militair tussen in de burgeroorlog in Sierra Leone (1990-1997), maar kreeg ook kritiek vanwege buitengerechtelijke executies.
Bovendien heeft ECOWAS nooit druk uitgeoefend op staatshoofden in West-Afrika die een ongrondwettelijke derde ambtstermijn nastreefden (zoals bijvoorbeeld Alassane Ouattara in Ivoorkust en Alpha Condé in Guinee-Conakry).
De ‘marionettenregimes van het Westen’
ECOWAS heeft twee belangrijke dingen gemist, zegt de Centraal-Afrikaanse journalist Seidik Abba. “ECOWAS is te weinig betrokken geweest bij het voorkomen van staatsgrepen (in Guinee en Mali) en bij het consequent reageren op de veiligheidsuitdaging.“ (15)
De huidige heropleving van ECOWAS als regionale veiligheidsorganisatie is vooral te wijten aan het toegenomen risico van regionale destabilisatie en te danken aan het activisme van haar huidige voorzitter, de ambitieuze nieuw verkozen president van Nigeria, Bola Tinubu. Die wordt daarbij gemotiveerd door zowel interne politieke kwesties als de status van Nigeria als groeiende continentale macht.
Het idee van een militaire interventie in de regio ligt nog altijd gevoelig en verdeelt West-Afrika diep: met uitzondering van Kaapverdië, zijn de leiders van ECOWAS voor (dat de vier geschorste lidstaten waar een staatsgreep werd gepleegd, heeft uitgesloten), maar ze moeten de interne weerstand van parlementariërs en de media overwinnen.
Op 19 augustus 2023 nam de Afrikaanse Unie slechts ‘akte’ van de keuze van de regionale organisatie, terwijl ze haar voorkeur voor een diplomatieke oplossing bevestigde. Buurlanden als Algerije en Tsjaad toonden zich terughoudend.
Elke militaire interventie brengt grote risico’s met zich mee, vooral ten aanzien van burgers. De bevolking van de hoofdstad Niamey, die al onder de afgezette Bazoum grotendeels sympathiseerde met de oppositie, kwam in actie om de door de generaals opgerichte Nationale Raad voor de Bescherming van het Vaderland (CNSP) te verdedigen.
Toch hebben de militaire coupplegers in Niger geen duidelijke politieke plannen die verder gaan dan wat patriottische slogans en een vaag pragmatisch pan-Afrikanisme, zoals de Guineese kolonel en juntaleider Mamadi Doumbouya het uitdrukte.
Er zijn door de diverse junta’s wel sterke symbolische maatregelen genomen: Ouagadougou zegde zijn belastingverdrag met Frankrijk op, Conakry verbiedt buitenlandse bedrijven om een hoofdkantoor in Guinee te bouwen en roept op om grondstoffen lokaal te verwerken. Zullen de coupplegers de hulpbronnen van hun landen ten dienste stellen van de ontwikkeling van het land of zullen ze toch vooral zichzelf helpen?
Kapitein Ibrahim Traoré, de jonge juntaleider van Burkina Faso, stond in de belangstelling in de marge van de Rusland-Afrika-top in Sint-Petersburg in juli 2023, toen hij Afrikaanse staatshoofden botweg bekritiseerde voor ‘bedelen’, ondanks het feit dat Afrika rijk is aan mineralen.
“Een slaaf die niet in opstand komt, verdient geen medelijden”, verklaarde hij. “De Afrikaanse Unie moet stoppen met het veroordelen van Afrikanen die besluiten om tegen hun eigen westerse marionettenregimes te vechten.”
De vergelijking met Thomas Sankara, wiens rode baret hij draagt, werpt zich op, maar kan Traoré ook oplossingen aandragen voor de internationale arbeidsverdeling die het continent in een ondergeschikte positie houdt?
In Niger benoemde de CNSP op 7 augustus Ali Lamine Zeine als overgangspremier. Hij is een econoom die zijn land vertegenwoordigde bij de Afrikaanse Ontwikkelingsbank en in de jaren 2000 de dialoog aanging met de internationale financiële instellingen. In deze hoedanigheid heeft hij het beleid verdedigd dat jonge Afrikaanse staten heeft verstikt.
Anne-Cécile Robert
Anne-Cécile Robert is een Franse journaliste gespecialiseerd in Europese instellingen en Afrika. Zij is lid van de redactieraad en directeur publicaties en internationale betrekkingen bij het Franse maandblad Le Monde diplomatique.
Dit stuk is oorspronkelijk in het Frans verschenen in Le Monde diplomatique, september 2023.
Noten:
- (1) France Culture, 10 augustus 2023
- (2) Clarisse Juompan-Yakam, “Achille Mbembe: ‘La critique de la Françafrique est devenue le masque d’une indigence intellectuelle”, Jeune Afrique, Parijs, 9 augustus 2023
- (3) Oumar Kandé, “Situation au Niger, intervention de la Cedeao, sécurité au Sahel : l’analyse de Bakary Sambe de Timbuktu Institute”, 11 augustus 2023
- (4) Lees ‘La guerre en Ukraine vue d’Afrique’, Le Monde diplomatique, februari 2023
- (5) Tierno Monénembo, ‘Au Sahel, la guerre froide deviendra chaude’, Le Point Afrique, Parijs, 18 augustus 2023
- (6) “Rapport provisoire d’exécution du budget de l’État à fin mars 2023” ministerie van Financiën van Niger
- (7) « Rapport sur le développement humain 2021/2022. Temps incertains, vies bouleversées : façonner notre avenir dans un monde en mutation « UNDP, 2022
- (8) Gilles Olakounlé Yabi, “L’inconsistance du procès de la démocratie après chaque coup d’état en Afrique de l’Ouest” West African Think Tank, 11 augustus 2023
- (9) Jean-Pierre Olivier de Sardan, “Une sécurisation au service du peuple est-elle possible au Sahel” 15 maart 2023
- (10) Marc Antoine Pérouse de Montclos, Une guerre perdue. La France au Sahel, Jean-Claude Lattès, Parijs, 2020
- (11) Lees Rémi Carayol, “La France partie pour rester au Sahel”, Le Monde diplomatique, maart 2023
- (12) Lees Philippe Leymarie, “Le temps des mercenaires”, Le Monde diplomatique, augustus 2023
- (14) Hubert Kinkoh, “Why aren’t more African Union decisions on security implemented?”, Institute for Security Studies, 17 augustus 2023
- (15) “Le point sur la situation au Niger depuis deux semaines” Brut Afrique, 8 augustus 2023
Een povere Nederlandse vertaling van dit artikel is eerder verschenen op Lavamedia.be: https://lavamedia.be/waarom-al-die-staatsgrepen/?ml_subscriber=2342200304616872742&ml_subscriber_hash=p5z0&utm_source=newsletter&utm_medium=email&utm_campaign=nieuwsbrief_lava_november&utm_term=2023-11-06
Lees verder (inhoud november 2023)
