Migratie als oplossing voor de klimaatcrisis?

En wat als we massamigratie nu eens niet bekijken als het onvermijdelijke gevolg van de ecologische en klimaatcrisis waarin we ons bevinden, maar veeleer als de oplossing? Met die prikkelende gedachte ging de Britse wetenschapsjournaliste Gaia Vince aan de slag. Ze schreef al eerder een spraakmakend boek ‘Avonturen in het Antropoceen’ waarin ze uitlegt hoe de menselijke impact op de planeet een nieuwe geologische periode inluidde.

Maar dit keer gaat het over de ultieme aanpassing aan een wereld die de pedalen kwijt is: Vince gaat uit van een van de ergste scenario’s die het internationale klimaatpanel (IPCC) vandaag als mogelijke toekomst naar voren schuift, namelijk een opwarming van meer dan 4° Celsius tegen het einde van de eeuw.

In de eerste hoofdstukken beschrijft ze hoe die wereld er dan zou uitzien, ervan uit gaande dat we er niet in slagen, om zoals het Akkoord van Parijs (2015) vraagt, de temperatuurstijging te beperken tot minder dan 2°C.

En dat levert een behoorlijk beangstigend beeld op: de grootste, en vooral vandaag meest bevolkte regio’s van de planeet zullen onbewoonbaar worden gedurende het grootste deel van het jaar. Dat wil zeggen dat de hittegolven, langdurige droogteperiodes en bosbranden te frequent worden (en elkaar versterken) om nog te beheersen.

Zoetwaterbronnen zoals grondwater, meren en rivieren zullen opdrogen of te zeer krimpen in volume om nog voldoende water op te leveren. De grote stroombekkens die altijd gevoed zijn geweest door gletsjer- en ijswater uit de bergketens van de wereld, en waar vandaag nog steeds honderden miljoenen mensen van afhankelijk zijn voor hun drinkwater zullen haast stilvallen: denk aan de Indus, de Ganges, de Jangtse en de Nijl, maar ook dichter bij huis, de Donau, de Rhône en de Rijn.

Dit alles betekent dat landbouw in veel gebieden moeilijk tot onmogelijk wordt. Hevige regens, stormen en overstromingen zullen het leven moeilijk maken van mensen en de erosievorming versnellen. Ecosystemen zullen sterk degraderen en ook niet meer in staat zijn de effecten van een doorgedreven klimaatverandering te bufferen.

In de tropen zullen de grote equatoriale wouden (Amazone, Congolese bossen en Zuidoost-Azië) degraderen en vatbaar worden voor nog meer branden, ze zullen netto-uitstoters worden van CO2, de extreme hitte gecombineerd met extreme vochtigheid zullen ze onleefbaar maken voor de mens.

Zuid-Europa en het gehele Middellandse Zeegebied verwoestijnen, de bergen worden sneeuw- en ijsvrij, de droogte wordt onhoudbaar, zoals vandaag in Catalonië al het geval is.

De ondergrens van wat als leefbaar gebied kan worden beschouwd, dus met een gemiddelde temperatuur tussen 11 en 15°C en waar landbouw nog haalbaar en mogelijk is, ligt dan zo ongeveer net ten zuiden van Denemarken en in Canada rond de 51ste breedtegraad. Dat betekent ook grote veranderingen in de enorme gebieden ten noorden van die lijn: Alaska en Noord-Canada zullen een veel zachter klimaat krijgen waardoor de mogelijkheden tot landbouw er toenemen, maar ook de inheemse Inuit hun levenswijze drastisch gaan zien veranderen.

Het landijs op Groenland zal wegsmelten en dat grote binnenland komt vrij voor bewoning en landbouw. IJsland, Noord-Ierland, Schotland en Scandinavië zullen een enorme boost krijgen door de influx van mensen uit het zuiden en door economische ontwikkelingen in het noorden.

Het noorden van Rusland dan: de grootste aaneengesloten landmassa. Hier zal de permafrost smelten wat vooral op korte en middellange termijn problemen veroorzaakt: gebouwen die onstabiel worden en instorten, bevroren grond die verandert in eindeloze moerassen, bossen die ook nog meer vatbaar worden voor bosbranden, zoals de voorbije zomers al bleek.

Op termijn echter ontstaat er veel ruimte voor landbouw en nieuwe steden. De Arctische Oceaan zal grote delen van het jaar ijsvrij blijven waardoor het zeetransport sterk zal toenemen en dus ook de handel met nieuwe kuststeden in het noorden.

Ook aan de zuidkant van onze planeet blijven er, weliswaar kleinere, gebieden over waar mensen terecht zullen kunnen. Van west naar oost: van de zuidelijke punt van Chili en Argentinië tot Vuurland, en dan van Tasmanië, ten zuiden van Australië, naar het Zuidereiland van Nieuw-Zeeland. Ook delen van Antarctica zouden bewoonbaar kunnen worden gemaakt.

De eeuw van de nomaden

Migratie dus. En dat net op het moment dat extreemrechts overal zijn kans ruikt en weer volop op zijn favoriete hondenfluitje blaast. Geen slechter moment om menselijke migratie als de oplossing aan te prijzen, zo lijkt het.

Maar Vince wijdt dan ook een groot deel van haar boek aan het ontkrachten van alle clichés en onwaarheden die hierover de ronde doen. Want het dominante narratief dat de bedreiging van horden buitenlanders voorspiegelt alsof het een nieuwe inval van de Hunnen betreft, strookt helemaal niet met de waarheid.

Het overgrote deel van de migranten gaat op zoek naar werk, niet naar sociale voordelen. In de VS liepen sociale bijdragen, die door werkgevers werden betaald aan de staat op lonen uitbetaald aan migranten, maar waarvan die laatsten haast nooit profiteerden, op tot 20 miljard dollar in de jaren 1990 alleen.

Restricties op werkvisa die de regering-Trump invoerde, hebben zo de economie van de VS 100 miljard gekost. De OESO berekende dat migranten minstens evenveel belastingen betalen als ze ontvangen aan sociale voordelen. In het Verenigd Koninkrijk berekende het ministerie van Begroting dat, als het land tweemaal zoveel migranten zou toelaten, de nationale schuld aanzienlijk zou dalen.

Er is een sterke correlatie tussen het aantal migranten in een land en de positieve houding tegenover hen, zo blijkt uit een studie in 20 Europese landen. Ze toonde ook aan dat factoren die niets te maken hebben met migratie zoals een laag vertrouwen in de instellingen, sociaal onbehagen en politiek wantrouwen aan de basis liggen van een negatieve houding ten opzichte van migratie.

Extreemrechtse en populistische partijen linken een antimigratieretoriek aan economisch en sociaal beleid zoals jobbehoud en steun voor de welvaartstaat waardoor de perceptie kan ontstaan dat migranten verantwoordelijk zouden zijn voor de problemen waar werknemers in het algemeen mee geconfronteerd worden.

Nog een dooddoener is de schrik voor criminaliteit en terrorisme verbonden aan migratie. Het tegengestelde blijkt echter waar: migratie zal terrorisme veeleer doen afnemen dan toenemen, volgens een grote studie uitgevoerd in 145 landen gebaseerd op data die drie decennia omspannen. De belangrijkste reden hiervoor is dat migratie economische groei stimuleert.

Wel moeten angst voor migranten aangepakt worden bij de lokale bevolking, opdat er geen ‘eigen’ terroristen zouden opstaan, bijvoorbeeld in de vorm van ‘witte supremacisten.’

Veel jonge mensen die opgroeien in een veel grotere diversiteit dan hun grootouders zien nationaliteit niet meer in raciale termen. Enquêtes in de VS wijzen ook uit dat minder dan de helft van mensen onder de 40 jaar nationaliteit nog belangrijk vinden en slechts 20 procent geboorteplaats nog relevant vinden als het gaat om nationaliteit.

Onze aanhankelijkheid aan nationaliteit en een vaste plek – vaak die waar we geboren of opgegroeid zijn – is een redelijk recent fenomeen in de menselijke geschiedenis. En de kans bestaat dat het ook een tijdelijk fenomeen zal blijken te zijn. Net zoals de natiestaten, ontstaan in de 19de eeuw, constructies zijn, zijn ook identiteiten gebaseerd op cultuur en etniciteit sociale constructies.

Talen zijn natuurlijk wel belangrijke communicatiemiddelen die handig zijn om met elkaar te delen, maar doorheen de geschiedenis hebben mensen vaak in veeltalige omgevingen gewoond zonder veel problemen, zolang er maar een gemeenschappelijke taal is waarmee ze met elkaar konden en kunnen uitwisselen.

Vanzelfsprekend hebben sociale constructies allemaal hun nut en kunnen ze helpen om mensen het gevoel te geven tot een groep te behoren met een gemeenschappelijk waardenkader, maar waarden kunnen ook op andere manieren gedeeld worden: via een algemeen aanvaard wettelijk kader bijvoorbeeld, zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Via diverse wetenschappelijke disciplines zoals de biologie, psychologie, antropologie, sociologie en de studie van menselijke geschiedenis (om nog niet te spreken van literatuur en andere kunstuitingen) weten we overigens dat er als soort veel meer is dat ons verenigt, dan ons verdeelt.

Permafrost

Hoe realistisch is dat scenario van 4°C opwarming eigenlijk? Volgens de recente Global Stocktake op de klimaattop (COP28) van december stevenen we met de huidige klimaatplannen van alle landen samen af op een temperatuurstijging van 2,5 tot 2,9°C.

Over twee jaar, op de klimaattop in Belém (Brazilië), zouden landen strengere plannen moeten indienen die de 1,5°C opwarming terug binnen bereik zouden moeten brengen. Aangezien we echter bijna aan die 1,5°C zitten en nog steeds niet de piek hebben bereikt wat ons verbruik van fossiele brandstoffen betreft, gaat men ervan uit dat we met negatieve emissietechnieken CO2 uit de lucht moeten gaan plukken.

Het is echter de vraag of het ooit zal lukken om daarmee voldoende CO2 uit de lucht te halen om de uitstoot te compenseren. En een grote onbekende is vandaag de zogenaamde ‘positive feedback loops’ – bepaalde processen in de natuur die op hol slaan en waardoor de opwarming sterk kan toenemen zonder dat we er nog iets aan kunnen doen. Bijvoorbeeld door het massaal afsmelten van de permafrost in Rusland, waardoor grote hoeveelheden methaan vrijkomen, methaan is een nog veel sterker broeikasgas dan CO2.

Dus toch maar een cursus Noors of Zweeds gaan volgen? In de noordelijke streken wonen nu erg weinig mensen, wat het voordeel biedt dat haast iedereen een inwijkeling zal zijn.

Heel de mensheid een vluchteling dus. Het zou een ander perspectief kunnen bieden… een perspectief dat ons als soort opnieuw samenbrengt om met een nieuwe blik te kijken naar de planeet die onze enige thuis is en onze verantwoordelijkheid voor hoe we die behandeld hebben, diep in de ogen te kijken.

Koen Stuyck

Gaia Vince, Nomad Century. How to Survive the Climate Upheaval, Penguin Books UK, 2023, 288 p., ISBN 978-0-241-52231-8

Lees verder (inhoud januari 2024)