30 jaar na het einde van de apartheid: ANC is meerderheid kwijt
Na het einde van de apartheid, dit jaar precies dertig jaar geleden, is er in Zuid-Afrika onmiskenbaar grote sociaal-politieke vooruitgang geboekt. De erfenis van eeuwenlang racisme en segregatie is echter nog altijd duidelijk zichtbaar en voelbaar in elke vezel van deze verdeelde samenleving. En voor miljoenen mensen is de vooruitgang gewoonweg niet genoeg geweest, terwijl anderen hebben kunnen profiteren van een systeem dat hoe langer hoe meer corrupt is en de ongelijkheid in stand houdt. Deze diepe ontevredenheid zou zich dit jaar ook in stembus tonen.
Op 27 april 1994 stemden Zuid-Afrikanen voor het eerst in algemene vrije verkiezingen waaraan iedereen kon deelnemen. Dit betekende het officiële einde van het apartheidsregime, dat dagen later werd bekrachtigd toen Nelson Mandela (1918-2013) werd beëdigd als de eerste zwarte president van het land. Een historische gebeurtenis die een gigantische hoop op een betere toekomst voor iedereen inluidde: de zogenaamde ‘regenboognatie’.
Zuid-Afrika is 30 jaar na die eerste democratische verkiezingen een heel ander land geworden. Op woensdag 29 mei 2024 trok Zuid-Afrika opnieuw naar de stembus. 58,64 procent van de stemgerechtigde kiezers kwam opdagen, de laagste opkomst in 30 jaar.
Volgens de meest pessimistische voorspellingen zou het ANC voor het eerst zijn absolute meerderheid in het parlement verliezen, alle alarmsignalen stonden immers op rood, terwijl populistische partijen ook hier aan een aanzienlijke opmars zijn begonnen.
Dramatische verkiezingsuitslagen
De definitieve uitslagen, die zondag 2 juni door de nationale kiescommissie (Independent Electoral Commission, IEC) werden bekend gemaakt, tonen een nog veel grauwer beeld. Het ANC van uittredend president Cyril Ramaphosa (71) behaalde nog nauwelijks 40,18 procent (en 159 van het 400 zitjes tellende parlement in Kaapstad) en is dus zijn meerderheid kwijt. De partij is bovendien ten prooi aan interne machtsstrijd en corruptie.
In 2019 behaalde het ANC nog 57,5 procent. Alle peilingen hadden dit keer een zwaar verlies voorspeld, maar de uiteindelijke resultaten kwamen bij de partijleiding toch nog bijzonder hard aan. Zelfs de positie van Ramaphosa wordt nu in vraag gesteld.
Op de tweede plaats strandde de liberale ‘officiële’ oppositiepartij Democratic Alliance (DA) met 21,81 procent en 87 zetels. Dit was geenszins een verrassing. DA heeft al jaren het bestuur van de provincie Western Cape stevig in handen en maakt van de strijd tegen corruptie en voor economische hervormingen haar belangrijkste programmapunten.
De partij weet hoe langer hoe meer ontgoochelde zwarte middenklasse kiezers aan te trekken, naast haar traditionele basis van blanke liberalen en Kaapse Afrikaanssprekende ‘kleurlingen’. Intern waren er nogal wat strubbelingen en afscheuringen.
De DA heeft wortels in de anti-apartheid Progressiewe Party van 1959, met vele fusies en naamsveranderingen tussen die tijd en nu. De huidige leider is John Steenhuisen, die op 1 november 2020 na het congres als nieuwe partijleider werd aangekondigd. Hij toonde al de ambitie om op termijn president van Zuid-Afrika te worden, al blijft een blanke als president ook 30 jaar na het einde van apartheid heel moeilijk liggen bij de grote zwarte meerderheid.
De derde plaats verraste des te meer. De nagelnieuwe uMkhonto weSizwe (Zulu voor ‘Speer van de Natie’), afgekort MK, behaalde meteen 14,58 procent en 58 zetels. De MK is een nieuwe links-populistische partij, die maar in december 2023 werd opgericht door o.a. ex-president Jacob Zuma (82) met als enig rancuneus doel het ANC schade te berokkenen… wat vooral gebeurde in Zuma’s thuisprovincie KwaZulu-Natal (45,93 procent voor MK, tegenover 17,62 procent voor ANC).
De vierde plaats was voor de Economic Freedom Fighters (EFF) van Julius Malema (43) met 9,52 procent en 39 zetels, een licht verlies tegenover 2019. Deze radicaal-populistische en marxistisch-panAfrikaanse beweging heeft vooral veel aanhang onder de geradicaliseerde jeugd in de townships, de zogenoemde ‘born frees‘. Jongeren die geboren werden na de afschaffing van de apartheid, maar vooral ellende, armoede en geweld hebben gekend.
Malema weet als charismatische oud-jeugdleider van het ANC zijn aanhang meesterlijk te bespelen en schuwt daarbij het gebruik van fake news en xenofobe opmerkingen niet. Zijn stijl is uitgesproken militaristisch en intimiderend. Op economisch vlak wil hij nationaliseringen doorvoeren zonder compensatie, ook in de landbouwsector.
Economie in slechte papieren, rechtsstaat blijft overeind
Economisch doet Zuid-Afrika het momenteel zeer slecht, de werkloosheid piekt, stroomonderbrekingen zijn dagelijkse kost, drinkbaar water is vaak niet beschikbaar in de townships.
Er is een groot gebrek aan voldoende degelijke woningen en sanitaire voorzieningen. Het criminele geweld, vooral in de armste woonwijken, raakt maar niet onder controle en doet Zuid-Afrika internationaal belanden in de lijstjes van landen met de hoogste moordcijfers ter wereld, zoals Brazilië, Venezuela en Mexico.
Zuid-Afrika kampt bovendien nog steeds met een bijzonder grote ongelijkheid op heel diverse sectoren van ontwikkeling, zoals huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs. Vaak nog een direct gevolg van de apartheidsjaren, maar ook door een falend beleid van de voorbije jaren onder ANC-bestuur.
Ondanks alle problemen en gigantische uitdagingen is Zuid-Afrika er wel in geslaagd vrij robuuste democratische instellingen, alsook een onafhankelijke rechterlijke macht, en diverse en pluralistische media, uit te bouwen die samen met de erg progressieve grondwet van 1994 de basis van de rechtsstaat vormen. Op dit vlak kan het land zeker een voorbeeldfunctie vervullen in Afrika.
Volgens het Zuid-Afrikaanse kiessysteem moet de partij die de meeste stemmen behaalde binnen de twee weken een regering op de been zien te brengen. Vroeger was dat een koud kunstje: het ANC hoefde geen coalities met andere partijen aan te gaan, want beschikte toch over een comfortabele meerderheid en kon ministerpostjes verdelen aan trouwe partijsoldaten, niet noodzakelijk de meest competente bestuurders.
Dat is nu wel anders. De ANC-leiding is meteen gesprekken begonnen met oppositiepartijen met het oog op de vorming van een coalitieregering, een nieuw politiek feit in de recente Zuid-Afrikaanse geschiedenis.
Het is ook het nieuwe parlement dat de president kiest. Gewoonlijk werd de leider van het ANC, de grootste partij, automatisch staatspresident. Maar of Ramaphosa nog over het nodige krediet beschikt bij zijn eigen achterban na de desastreuze verkiezingsuitslag?
Bij de verkiezingen van 2024 registreerden zich niet minder dan 70 politieke partijen, het hoogste aantal ooit in Zuid-Afrika. Het waren ook de eerste verkiezingen volgens de nieuwe kieswet waarbij onafhankelijken zich kandidaat konden stellen voor de Nationale Vergadering.
Op 17 april 2023 ondertekende president Ramaphosa de Zuid-Afrikaanse Electoral Amendment Bill waardoor onafhankelijke kandidaten zich voortaan verkiesbaar kunnen stellen, terwijl de evenredige vertegenwoordiging met gesloten lijsten toch behouden blijft. 200 leden worden gekozen op basis van lijsten van nationale partijen, terwijl de overige 200 zetels betwist worden door politieke partijen en onafhankelijke kandidaten in elk van de negen provincies.
Het resultaat is dat ook kleine partijen, die zelfs minder dan één procent van de kiezers vertegenwoordigen, een zetel kunnen veroveren in de nationale vergadering en in de negen provinciale assemblees. 18 partijen hebben er nu minimaal een zetel.
Met welke allianties gaat het ANC in zee?
Afgezien van de enorme radicalisering in de Zuid-Afrikaanse politiek, zal de uitslag van deze verkiezingen het ANC voor een cruciale keuze stellen: een regeringscoalitie vormen om de macht te behouden en een president te kiezen.
Twee radicaal tegenovergestelde opties dienen zich aan: enerzijds een ‘grote coalitie’ met de DA, de grootste en best gestructureerde oppositiepartij die liberale hervormingen van de economie voorstaat.
Aan de andere kant van het spectrum zou het ANC een alliantie kunnen vormen met de EFF en/of de nieuwe MK-partij van Zuma, twee links-populistische formaties die ooit uit onvrede met het ANC-beleid ontstonden. Dat ligt dus heel gevoelig, zeker bij Zuma, die al te kennen gaf niet met Ramaphosa als president in een regering te willen stappen.
De wraak van Zuma
Ex-president Jacob Zuma (82 jaar ondertussen en in februari 2018, bijna aan het einde van zijn tweede ambtstermijn tot aftreden gedwongen wegens aanhoudende corruptieschandalen en sindsdien verwikkeld in allerlei rechtszaken) was ooit nog een jongere ANC-strijdmakker van Mandela en medegevangene op Robbeneiland. Hij heeft uit wraak zijn vroegere partij een lelijke pad in de korf gezet door zich in december 2023 totaal onverwacht aan te sluiten bij de al in september opgerichte nieuwe MK-partij.
De partij is vernoemd naar de vroegere uMkhonto weSizwe, de paramilitaire vleugel van het ANC, die actief was met aanslagen en sabotage-acties in de strijd tegen het apartheidsregime. Dit is het toppunt van cynisme: het gebruik van die historische naam werd al fel bekritiseerd door de oorspronkelijke MK-veteranen en de ANC-leiding heeft gedreigd met juridische stappen.
Op 16 december 2023 kondigde Zuma aan dat hij, hoewel hij van plan was geweest om levenslang lid van het ANC te blijven, in 2024 geen campagne meer zou voeren voor het ANC. Hij verklaarde “dat ik geen campagne kan en zal voeren voor het ANC van huidig president Ramaphosa, omdat dit als ‘verraad’ zou zijn”.
Omdat Zuma nog verwikkeld was in allerlei rechtszaken – hij had in de zomer van 2021 zelfs enkele weken in de cel doorgebracht, zeer tot ongenoegen van zijn talrijke aanhangers, die dagenlang rel schopten; was het niet duidelijk of hij wel kandidaat kón zijn bij de verkiezingen.
Op 21 mei 2024, een week voor de algemene verkiezingen, oordeelde het Grondwettelijk Hof dat Zuma niet in aanmerking kwam om zitting te nemen in het parlement, omdat zijn gevangenisstraf van vijftien maanden voor minachting van het hof hem diskwalificeerde. Hoewel zijn foto op de stembiljetten zou blijven staan, naast het logo van zijn MK-partij, zou Zuma’s naam worden verwijderd van de kandidatenlijst…
“Als een Zuid-Afrikaanse Trump mobiliseert hij angsten en instincten”
Voor Mavuso Msimang, vicevoorzitter van de ANC League of Veterans, die al lange tijd de glansloze strijd van de partij tegen corruptie aan de kaak stelt, kan de oorzaak van de verpletterende nederlaag op 29 mei alleen worden verklaard door de ongelooflijke doorbraak van de MK-partij van Zuma. Het resultaat (14,58 procent over heel Zuid-Afrika) wist zelfs de stoutste verkiezingsvoorspellingen ver te overtreffen.
“Het is duidelijk dat Zuma is teruggekeerd naar het centrum van de politieke macht. De prestatie van zijn MK is gewoon verbazingwekkend”, zegt politiek analist Richard Calland. Beschuldigd van het veroorzaken van corruptieschandalen tijdens zijn ambtstermijn (2009-2018), keerde Zuma terug om chaos te zaaien in het Zuid-Afrikaanse politieke bestel.
De MK werd veruit de grootste partij in Kwazulu-Natal, de op één na dichtstbevolkte provincie van het land. In de township Umlazi, aan de rand van Durban, won de MK 71 procent van de stemmen. Zelfs in Soweto, die andere historische township in de buurt van Johannesburg (provincie Gauteng), en de geboorteplaats van de strijd tegen de apartheid, waar het ANC in 2019 nog 73 procent behaalde, verloor de partij nu zelfs haar meerderheid met 49 procent. Dit is veel dramatischer dan welke ANC-studiedienst had durven voorspellen.
“Jacob Zuma heeft veel aanhangers om zich heen. Hij heeft de aandacht weten te trekken van degenen die zich achtergelaten en afgewezen voelen door het establishment. Net als Trump en andere populistische leiders mobiliseert hij de ergste angsten en instincten bij mensen”, vervolgt Calland in de Zuid-Afrikaanse media.
Zuma wordt beschuldigd van corruptie in verband met onder meer een wapenverkoopcontract met de Franse groep Thales uit de late jaren 1990. Hij presenteert zichzelf graag als het slachtoffer van een complot van zijn opvolger, Ramaphosa, die hij ervan beschuldigt te worden betaald door een ‘blank kapitalistisch monopolie’.
Zuma is ondanks alles een publiekslieveling gebleven, vooral onder Zulu’s. Zelfs zijn tegenstanders erkennen zijn charisma en zijn grenzeloze zin voor humor. “Wat ik niet begrijp, is dat Zuma twintig jaar lang een van de hoogste ANC-figuren in het land was”, zegt Msimang, “en nu dit”.
De veteraan van de bevrijdingsstrijd gelooft dat de voormalige president zijn populariteit heeft verzekerd door een kruistocht tegen zijn voormalige kameraden te leiden: “Mijn gevoel zegt dat dit een stem tégen het ANC is en niet zozeer een stem voor Zuma”.
Zulunationalisme
“Vergeet ook de Zulunationalistische component in deze uitslag niet,” voegt Calland eraan toe. “Dit is een zeer zorgwekkende factor voor iedereen en voor het ANC in het bijzonder, dat altijd heeft geprobeerd om tribale of etnische verdeeldheid in de politiek te bestrijden.”
Het Zulunationalisme is daardoor opnieuw springlevend, net zoals dat 30 jaar geleden het geval was met de Inkatha Freedom Party (IFP) van chief Mangosuthu Buthelezi (1928-2023). In 1994 was hij de grote uitdager van Mandela in KwaZulu-Natal. De bittere rivaliteit tussen Buthelezi’s conservatieve Zulupartij en het ANC heeft aan duizenden militanten aan beide kanten het leven gekost. Inkhata’s aanhang brokkelde al jaren gestaag af, maar nu lijkt er kleine kentering te zijn: IFP haalde de vijfde plaats met 3,85 procent en 17 zetels.
In mindere mate bevestigen de relatief goede resultaten van de Patriotic Alliance (PA, zesde plaats met 2,06 procent en 9 zetels), een in 2013 opgerichte rechts-conservatieve partij die zich vooral met een law-and-order-programma richt op de gemeenschappen van Kaapse ‘kleurlingen’, de groei van etnonationalistische partijen.
Jan Van Criekinge
De volledige verkiezingsresultaten op nationaal en provinciaal niveau kan men terugvinden op de website van de nationale kiescommissie (Independent Electoral Commission, IEC): Results Dashboard 2024 National and Provincial Elections https://results.elections.org.za/dashboards/npe/
South Africa: 30 years after apartheid, what has changed?
Shola Lawal schreef dit analysestuk voor Al Jazeera, een kijk op wat er veranderde dertig jaar na het einde van apartheid vanuit een perspectief van het globale Zuiden. Dit analysestuk verscheen op 27 april 2024 op de website van Al Jazeera: https://www.aljazeera.com/news/2024/4/27/south-africa-30-years-after-apartheid-what-has-changed
Thirty years after apartheid, South Africa’s failed housing promise – Ahead of key elections, hundreds of thousands who were promised houses in opposition-run Western Cape languish on waiting lists. https://www.aljazeera.com/features/2024/4/10/thirty-years-waiting-for-a-house-south-africas-backyard-dwellers
South Africa top court hears case questioning Zuma’s electoral eligibility – Ex-president could be disqualified from running in the most competitive polls in post-apartheid history on May 29. https://www.aljazeera.com/news/2024/5/10/south-africa-top-court-hears-case-questioning-zumas-electoral-eligibility
Jacob Zuma’s nine lives: How South Africa’s ex-president keeps coming back Zuma has survived a series of political setbacks and legal challenges. Now he’s challenging President Cyril Ramaphosa. https://www.aljazeera.com/news/2024/4/18/jacob-zumas-nine-lives-how-south-africas-ex-president-keeps-coming-back
South Africa’s ex-President Jacob Zuma barred from May elections – The elections are expected to be the most competitive vote since 1994 when the nation became a democracy. https://www.aljazeera.com/news/2024/3/28/south-africas-ex-president-jacob-zuma-barred-from-may-elections
Jacob Zuma election ban: How does it affect South Africa’s election? Zuma’s party says it will appeal the decision, which could affect its rising challenge to the ruling ANC. https://www.aljazeera.com/news/2024/3/29/jacob-zuma-election-ban-how-does-it-affect-south-africas-election
Will Israel’s war on Gaza sway South Africa’s election? – Governing ANC is vocally pro-Palestine while main opposition DA remains neutral on the Gaza war, which may affect voters on May 29. https://www.aljazeera.com/features/2024/5/13/will-free-palestine-issue-sway-voters-in-south-africa-election
A quick guide to South Africa’s ICJ case against Israel – As Israel defends itself against genocide charges, pro-Palestine campaigners hope the World Court will put an end to Gaza’s war. https://www.aljazeera.com/news/2024/1/11/a-quick-guide-to-south-africas-icj-case-against-israel
Opinion: Mandela- and Mbeki-era compromises haunt South African voters. Dit opiniestuk door Patrick Smith verscheen op 13 mei 2024 op de website van The Africa Report: https://www.theafricareport.com/347848/opinion-mandela-and-mbeki-era-compromises-haunt-south-african-voters/
https://en.wikipedia.org/wiki/2024_South_African_general_election
