“Wij wilden oorspronkelijk geen hereniging van Duitsland, wel een democratisering!”

Wie echt wil, kan zich op dit ogenblik goed over Duitsland informeren via kranten, tijdschriften en tv. Bij ons is Jan Leyers een jaar lang voor de VRT ‘bij de Duitsers’ geweest om poolshoogte te nemen. De Duitse situatie is zeer complex en de oostkant heeft een andere kijk op de werkelijkheid dan de westkant. Maar dat is al 75 jaar zo. De val van de Muur in 1989 heeft die verschillende visies nog steeds niet samengebracht.

In 1990 stond ik in een bekende boekhandel in de Friedrichstrasse in Oost-Berlijn en ik wou weten of ik nog de ‘Verzamelde werken van Karl Marx’ kon kopen. Het antwoord was meteen “Die haben wir nicht mehr”. Al snel bleek dat alle boeken in de ex-DDR werden vernietigd omdat ze te goedkoop waren. Dus om economische, niet zozeer om ideologische redenen.

In datzelfde jaar deed ik enkele interviews met mensen die ik nog kende van voor de Wende. Vaak mensen uit de Evangelische Kirche die zo hard aan een transitie hadden gewerkt. De val van de Muur gaf hen niet alleen maar een vrolijk gevoel.

Enkele maanden later waren mijn bekenden ‘verplaatst’ naar het westen en trokken ‘vervangers’ vanuit het westen naar het oosten. Dat gold binnen de kerken, binnen de universiteiten waar curricula werden geschrapt of aangepast, richtingen afgeschaft.

Onderzoek naar de betrokkenheid met de Stasi (nvdr: van 1950 tot 1989 de binnenlandse veiligheids- en inlichtingendienst in de DDR) moest zorgen voor een schone lei, die verder uittekende hoe een oost-mens de neoliberale markteconomie kon omarmen. Dat heeft veel mensen in de vroegere DDR ongelukkig gemaakt en kwaad bloed gezet.

In augustus 2018 waren we met het dansgezelschap van Katja Grässli in Kirschau, regio Bautzen, in de deelstaat Saksen waar AfD en Pegida al overtuigend aanwezig waren. De groep trad op in de ruïne van een oude textielfabriek. De opvoeringen vonden plaats na 21 uur omdat het donker moest zijn. Drie danseressen met een verschillende nationaliteit voerden de dansvoorstelling ‘Cataract’ op. Ze suggereerden de schaduwzijden van de fabriek en trachten om te gaan met de versluierde en tragische werkelijkheid die zo moeilijk kon worden doorgrond.

Na de opvoering was er een mogelijkheid tot gesprek. Toeschouwers bleven tot laat in de bar hangen en vertelden het verhaal van het bedrijf. De hele regio had er gewerkt. De fabriek was niet verlieslatend, maar moest bij de Wende toch sluiten.

Enkele jonge mensen trachtten er een soort cultureel centrum van de grond te krijgen. De oudere generatie was niet nostalgisch, maar wel diep ontgoocheld. Er was wel degelijk samenhang geweest vóór de Wende. Er was – ‘ondanks alles’ – een soort solidariteit en een gemeenschappelijkheid die vandaag zoek is. Ze vonden de opvoering mooi, maar confronterend, omdat het hen herinnerde aan de voorbije 30 jaar die niet verwerkt waren.

Ik vertelde aan hen op het late uur dat ik naar de Stasi-gevangenis van Bautzen (Gedenkstätte Bautzen II) was geweest, waar duizenden politieke gevangenen van de DDR, zogezegde staatsvijanden, voorheen werden opgesloten. De gevangenis bestond al onder Hitler, werd na de ‘bevrijding’ door de Sovjet-Unie verder gebruikt tot 1956 en nadien door het Ministerium für Staatssicherheit (MfS of Stasi) van de DDR tot 1989.

Ik had er voor de cel gestaan van de beroemde filosoof en socioloog Rudolf Bahro, wiens boeken ik had gelezen. Voor zijn boek ‘Die Alternative’ (1977), een kritische analyse van het socialisme in de DDR, werd hij tussen 1978 en 1979 opgesloten in Bautzen II.

Bahro werd onder internationale druk aan het Westen uitgeleverd. Hij was er in 1979 medestichter van ‘die Grünen’, maar verliet de partij reeds in 1985. In 1987 verscheen zijn spraakmakende ‘Logica van de redding. Wie kan de Apocalyps tegenhouden? Nadenken over de grondlagen van een ecologische politiek’.

Alle aanwezigen op de dansvoorstelling gaven aan dat ze het nog niet hadden aangedurfd om een bezoek te brengen aan de intussen ‘Gedenkstätte’ geworden gevangenis. Ze konden dat verleden nog niet in de ogen kijken.

Onder de ijsberg

Wat in Thüringen, Saksen en Brandenburg bij de recente deelstaatverkiezingen gebeurde, maakt ons bewust van wat we voorheen niet wisten of wilden zien. Het oosten van het land kijkt wel degelijk anders naar de werkelijkheid dan het westen.

Het taalgebruik en de tirades van AfD zijn intussen wel bekend. Haar visie is gestoeld op een irrationele, ouderwetse, vooral mannelijke kijk op leven en welzijn, en kan voorlopig samengevat worden met de term extreemrechts en heeft zelfs vertakkingen met het neonazisme. Niet netjes. In vorige nieuwsbrieven hebben we de AfD-literatuur, hun denk- en spreektrant voorgesteld.

Maar Oost-Duitsland is meer dan AfD. Twee derde stemt er niet voor. Er zijn nog andere partijen zoals CDU, die Linke, SPD, maar ook de partij BSW (Bündnis Sahra Wagenknecht). In al die partijen zetelen mensen die hun vorming nog in de DDR hebben gekregen en dertig jaar de tijd hebben gehad om in de nieuwe constellatie te wikken en te wegen.

Velen onder hen hebben steeds geloofd in hervormingen en in een andere weg. Onder meer een andere buitenlandse politiek.

Christine Lieberknecht

Het is niet vreemd dat ettelijke politieke stemmen opborrelden vanuit een pastoraal denken. De hervormingsdynamiek tijdens de laatste jaren van de DDR, werd vooral gedragen door voorgangers van de Evangelische Kirche. Aan kerkportalen hingen tussen 1979 en 1989 plakkaten met de uitnodiging: ‘Open voor iedereen!’ Iedereen – ongeacht het geloof – werd uitgenodigd voor het Vredesgebed. De kerken liepen vol.

Christine Lieberknecht (66), gewezen CDU-minister-president van Thüringen (van 2009 tot 2014), is zo een voorgangster en bruggenbouwer geweest. Ze geeft in ‘Die Zeit’ van 5 september 2024 een helder inzicht in de huidige stand der dingen.

Net als zovele anderen in Oost-Duitsland heeft ze kritiek op het pandemiebeleid omdat ouderen en zieken geïsoleerd werden. Ze had als motto: politiek moet mensvriendelijk zijn. Ook als er besluiten worden genomen die voor iedereen gelden, moet er volgens haar nog steeds aandacht zijn voor hoe het individu ermee omgaat en moet er plaats zijn voor kritiek. Dat was niet zo tijdens de pandemie.

De carrière van Lieberknecht begon in 1990 toen ze op haar 33ste minister van cultuur werd in een CDU-FDP-regering. Ze heeft er dus een lange loopbaan opzitten en was een eerste getuige van de tegensprekelijkheden in het nieuwe eengemaakte Duitsland.

De Ossis wilden niet alleen het einde van de SED-dictatuur, ze stemden in de herfst van 1990 massaal voor de CDU. Als voorzitter van de CDU-Thüringen heeft ze beleefd hoe sterk de wens tot verandering aanwezig was, maar ook hoe hard die verandering aankwam. De gevolgen zijn tot vandaag merkbaar.

Contact met het ‘Arbeitsamt’

Tachtig procent van de actieve DDR-bevolking heeft na de Wende het Arbeitsamt leren kennen. Mensen werden werkloos, moesten met vervroegd pensioen, hun diploma’s werden niet erkend. Het maakte de bevolking angstig en onzeker, vooral in tijden van crisis zoals nu, waarbij de economie stagneert en oorlogen in Europa weer mogelijk lijken.

Dat is niet alleen maar een buikgevoel. De mensen hebben veel meegemaakt. En zelfs al is er een ommekeer (die Wende) die men weliswaar heeft gewild, toch kunnen de gevolgen voor de enkeling bitter zijn.

In de jaren negentig waren er massale ontslagen. Lieberknecht vertelt dat ze erbij was toen de mijnwerkers in Bischofferode eisten dat hun mijn open bleef. Niet dus.

Geen Parijs ’68, wel een onderdrukte Praagse Lente

Maar de protestgeluiden in Oost-Duitsland hebben niet alleen sociale oorzaken. Sommigen beweren dat ‘het’ oosten en ‘het’ westen niet bestaan. Maar evenzeer is waar dat het oosten collectieve ervaringen heeft die het westen niet heeft gekend, en omgekeerd.

Het oosten heeft geen Parijs of Berlijn ‘68’ gekend. Er waren wel Prager Frühling-jaren en protesten tegen de Sovjettroepen die de democratische beweging in Praag hardhandig neersloegen.

Herenigingsverdrag geschonden?

Lieberknecht is het niet eens met de media die zeggen dat de Ossis dankbaar willen zijn tegenover Rusland omdat in 1989 de Wende zonder bloedvergieten is verlopen en dat de weigering om wapens te leveren aan Oekraïne daar mee te maken heeft.

Björn Höcke (leider van AfD) kan pro-Russisch klinken en Sahra Wagenknecht (BSW) mag pleiten voor diplomatie met Moskou, toch stelt Lieberknecht vast dat de meeste AfD en BSW-kiezers vooral een oorlog met Rusland vrezen. In het verdrag dat bij de hereniging van West en Oost werd opgesteld, staat dat er in Oost-Duitsland geen NAVO-wapens en geen NAVO-troepen mogen worden gestationeerd.

De SPD, FDP en de Groenen worden er nu voor afgestraft dat die Oost-Duitse eigenheid terzijde wordt geschoven.

Mensen zijn tegen wapens voor Oekraïne, maar niet omdat ze van Poetin houden. Ze twijfelen eraan of een oorlog tegen Moskou überhaupt kan worden gewonnen. Men mag de bevolking niet uitschelden omdat ze tegensprekelijke ideeën heeft die afwijken van die van het Westen.

“Wij streefden in het begin niet naar Duitse eenheid, maar naar democratisering!”

De studenten van ’68 bekeken het socialisme met sympathie, maar “wij rebelleerden er tegen in 1989! Wij streefden in het begin niet naar Duitse eenheid, maar naar democratisering”, vertelt Lieberknecht.

Op de vraag of ze dan niet bang is voor de opkomst van de extreemrechtse AfD, volgt een duidelijk antwoord. “Ook in Thüringen kiest twee derde NIET voor AfD. Maar als mensen kiezen uit frustratie wordt het gevaarlijk.”

“Wij hebben hier uitzicht op Buchenwald. Van hieruit naar de Ettersberg (nvdr: oorspronkelijk heette het nazikamp Konzentrationslager Ettersberg, maar werd al snel omgedoopt naar Konzentrationslager Buchenwald/Post Weimar; van de zomer van 1945 tot 1950 werd het vroegere kampterrein op de Ettersberg door de Sovjets gebruikt als interneringskamp) is het een uur wandelen.”

“Ik neem het sterker worden van AfD zeer ernstig, maar het helpt niet om hysterisch te worden. Zo zullen we AfD niet tegenhouden.” Intussen heeft de partij van Björn Höcke bij de laatste verkiezingen 33 procent gehaald.

Maar Lieberknecht blijft erbij: een samenwerking met AfD is uitgesloten. In de hele Bondsrepubliek zijn tegenover de AfD ‘brandmuren’ opgetrokken. Voor haar is het ‘Quatsch’ dat de mensen in het oosten vijandig zouden staan tegenover de democratie. De opkomst om te gaan stemmen is nog nooit zo hoog geweest. In Thüringen bedroeg die 73,6 procent.

Wat wordt er dan van de politici verwacht?

“Een fair debat over economie, migratie, het geld van de burgers, en het gezondheidssysteem. We moeten het hebben over alles wat niet goed functioneert. Net voor de verkiezingen werd in Thüringen een ziekenhuis gesloten, patiënten kunnen nog nauwelijks bij een dokter terecht, handwerkers en boeren vechten voor hun bestaan.”

“Wij moeten ophouden de toestand te ontkennen of mooier voor te stellen dan hij is. Dat geldt ook voor de media. Als de gepubliceerde meningen of visies onrealistisch zijn en niet met de werkelijke situatie overeenkomen, wordt de Oost-Duitser zuur. Hij kent dat namelijk van vroeger.”

Lieberknecht stelt dat tot vandaag de Oost-Duitse samenleving met haar specifieke problemen een ‘Umbruchgesellschaft’ is, een samenleving in transitie. Er werd niet genoeg geluisterd. En er werd niet onderzocht waarom bijna een derde van de bevolking uit de Oost-Duitse deelstaten wegtrok. (Dat lees je niet af uit de statistieken omdat er ook instroom is.)

Waar alleen maar oudere mensen achterblijven, ontstaat er ontevredenheid – zelfs ondanks betere levenskwaliteit. “Zeer veel kinderen van Oost-Duitsers leven in het Westen. De achterblijvers weten niet wat er met hun huis of hun bedrijf gaat gebeuren.”

Zijn Ossis slachtoffer van de ‘Wende’?

Lieberknecht zegt “neen!” “Het jammeren stoort mij. Er zijn overigens sinds 1990 veel mensen uit het Westen gekomen om ons bij te staan en te helpen. Maar we moeten toegeven dat er in het Oosten heel veel mensen zijn die met de gevestigde partijen niets meer kunnen aanvangen. Succesvolle politiek begint met het erkennen van de werkelijkheid, niet met de loochening ervan.”

Marc Colpaert

Jan Leyers bij de Duitsers op VRT-Max: https://www.vrt.be/vrtmax/a-z/jan-leyers-bij-de-duitsers/

Lees verder (inhoud september 2024)