Gustavo Gutiérrez (1928-2024)
Op 22 oktober 2024 overleed in het dominicanenklooster van de Peruaanse hoofdstad Lima, Gustavo Gutiérrez (1928-2024). Hij werd 96. Hij wordt algemeen gezien als de grondlegger van de bevrijdingstheologie. In de nadagen van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-65) en vanuit de Latijns-Amerikaanse Bisschoppenconferentie (CELAM) ontstonden in Latijns-Amerika christelijke basisgemeenschappen.
De moeilijk politieke situaties, de verschillende dictaturen en de extreme armoede brachten hen samen in een radicale keuze voor de armen. Bij de tweede CELAM-conferentie in Medellin (Colombia) was Gutiérrez erbij als theologisch adviseur. Hij was diep geraakt door de extreme situatie waaronder een groot deel van zijn volk leed. In 1971 verscheen van hem ‘Teología de la Liberación’ waarin hij die toestanden aanklaagde.
Theologie van de bevrijding betekent een reflectie op de werkelijkheid, om de tekenen van de tijd te zien, vanuit voorkeursoptie voor de armen, geïnspireerd door het evangelie, om te komen tot een totale bevrijding van de mens. Dan kun je niet voorbij de politiek.
“Historische invloeden, die de mens van zichzelf vervreemden, dienen naar hun aard ontmaskerd te worden: neokoloniale ontwikkelingspolitiek, evenzeer als een alleen op bovennatuurlijke waarden gebaseerde pastoraal.”
Hierdoor kwam Gutiérrez in conflict met het Vaticaan, dat hem verweet te bezwijken voor een marxistische visie. Dat leidde ertoe dat hij in 2001 intrad bij de dominicanen.
In 2011 werd de theologie van Gutiérrez door de Vaticaanse Congregatie voor de Geloofsleer als ‘orthodox’ bestempeld. In 2018, ter gelegenheid van zijn negentigste verjaardag, werd hij door paus Franciscus bedankt voor zijn dienstwerk als theoloog en als pastor.
Ontmoeting met padre Gustavo
In 2014 waren we met een groepje inleefreizigers van Broederlijk Delen in Peru. De voorlaatste dag hadden we een ontmoeting met Gustavo Gutiérrez. We hadden ons op voorhand verdiept in de bevrijdingstheologie zodat we hem beter zouden begrijpen.
Hij stapte moeizaam naar binnen, maar zijn geest was schrander en met zijn vinnige blik straalde hij nog altijd kracht uit, hoewel hij toen reeds 86 jaar was.
We wisten dat hij tegenkanting had gekend van zijn bisschop en vanuit Rome vanwege zijn analyses en de keuzes die hij daaraan verbond, maar in zijn woorden klonk nergens bitterheid of rancune. Hij straalde een grote eenvoud, rust en gemoedelijkheid uit.
Ik herinner me vandaag nog dat het hartverwarmend was. Van die ontmoeting vond ik volgende gedachten terug in het reisdagboek.
“Als je wil ontdekken wat armoede voor een mens betekent, is direct contact noodzakelijk, anders worden mensen nummers. In de ontmoeting kom je de mens nabij.”
“Armoede schendt de menselijke waardigheid. Armoede is volgens de bijbel een toestand die in strijd is met Gods wil. Verzet tegen armoede heeft daarom in de eerste plaats een spirituele dimensie.”
“De kerk moet handelen vanuit een voorkeursoptie voor de armen. Wij moeten de tekenen van de tijd lezen, want doorheen de strijd van de arme tegen zijn armoede is God ook vandaag aan het werk. Inzet voor de arme is gerechtigheid doen, is liefde doen.”
“Wij mogen de armen niet zien als enkel slachtoffer van een systeem. Deze gedachte marginaliseert de mens in armoede. Het maakt hem tot een mens die geen recht meer heeft om rechten te hebben. We moeten de mens in armoede blijven zien in zijn volle capaciteit mens te zijn. Een persoon die bekwaam is na te denken over de eigen situatie en samen met anderen in staat tot handelen.”
De woorden van padre Gustavo deden me denken aan Nemecia. Ik leerde haar kennen via Pedro De Guchteneere, een priester afkomstig uit Brussel, leeftijdsgenoot en vriend van Gutiérrez en reeds zijn hele priesterleven actief in Peru.
Ze richtten in Lima samen het CEP (Centro de Estudios y Publicaciones) op. Op het moment dat ik De Guchteneere leerde kennen, was hij een bezielende pastoor in de parochie San José, in een buitenwijk van Lima, waar Nemecia woont.
Nemecia
Sinds ik haar ken, ontmoette ik Nemecia al meerdere keren. Ze is een echte volksvrouw, het hart op de tong, moedig en zorgzaam en ze inspireert mij. Nemecia woont in San Juan de Lurigancho, een district van Lima, dicht bij Rimac.
Ze vertelde over de sociaaleconomische situatie in de jaren 1970-80-90. De toestand van de gezinnen in haar woonbuurt was schrijnend. Ze leefden in diepe armoede. Er was grote werkloosheid, jongeren hadden geen perspectief, er heerste politieke chaos en het volk ging gebukt onder terreur.
Ze vertelde me met enthousiasme hoe ze, samen met een paar vriendinnen, wekelijks in bijbelgroepen samenkwamen. Deze groepen werden begeleid door padre Gustavo.
“We begonnen de bijeenkomst altijd met onze eigen verhalen. Hoe wij, moeders, angstig waren over de toekomst van onze kinderen, over onze zonen die niets om handen hadden en zich stortten in de roes van drugs en bendevorming, over onze mannen die de hele dag op de zetel lagen en niets deden.”
“Maar vooral hoe we in de steek gelaten werden door de overheid. Onze wijk heeft een mooie naam: Vista Alegre (‘Blij Uitzicht’). Maar mooi was het er niet: er was geen water, geen riolering, geen elektriciteit. Wij waren niets en niemand. In de bijbelgroep lazen we telkens een evangeliestukje.”
“Dankzij padre Gustavo groeiden nieuwe inzichten. We ontdekten dat God geen onrecht wil, dat wij ons niet moeten neerleggen bij de situatie, dat we samen kunnen nadenken, kracht vinden, opstaan en zelf werken aan oplossingen. We geloofden dat God met ons meegaat.”
“We vonden er de kracht en met een groep vrouwen in onze buurt zijn we begonnen met een volkskeuken, waar we in beurtrol koken voor de gezinnen uit de buurt. We voelden ons hierin erg gesteund. We waren niet bang! We klopten aan bij sociale diensten om rijst en aardappelen te krijgen.”
“Met financiële hulp uit de parochie geraakte onze keuken voorzien van gas. We kregen het zelfs gedaan dat onze mannen besloten zelf waterleiding en riolering aan te leggen. Dat is best moeilijk in deze wijk, want de ondergrond is rotsachtig.”
“Met de maatschappij voor watervoorziening en met de elektriciteitsmaatschappij maakten we afspraken dat zij het materiaal leverden en wij het werk zouden doen. Het heeft lang geduurd en het werk is nog niet helemaal af, maar we doen verder. En ondertussen zijn hier in naburige wijken ook volkskeukens gestart.”
Tot slot: Bruno
Gustavo Gutiérrez laat met de Theologie van de Bevrijding een belangrijke erfenis na. Zijn gedachtegoed krijgt nu een revival en zal mensen inspireren zolang er armoede bestaat. Hij stuurde een boodschap de wereld in, die hij zelf heel sterk beleefde in zijn ontmoeting met mensen en in persoonlijke aandacht en zorg voor hen.
Zo zei ook Bruno Van der Maat, theoloog die in Arequipa woont en Gustavo goed gekend heeft.
Hij schreef me: “Ja, met Gustavo ging het al een tijdje slecht, hij herkende ons niet meer en kon niet meer spreken. Een grote figuur is heengegaan, zeer trouw aan de Kerk, en aan de armen. Overal wordt zijn lof nu gezongen, maar hij heeft jaren afgezien van tegenwerking en valse vermoedens.”
“Persoonlijk ben ik hem dankbaar, want hij heeft mij voorgesteld aan de faculteit Theologie van Lyon, en zo heb ik daar een beurs kunnen krijgen voor mijn theologiestudie. Hij was een vriend.”
Cecile Hennissen
Cecile Hennissen kent Peru sinds 1992 (500 jaar conquista). Ze was jarenlang stafmedewerker van het ‘Kinderwereldatelier’ dat inleefmomenten organiseerde voor kinderen van lagere scholen. Peru was een van de educatieve projecten. Cecile begeleidde ook inleefreizen naar Peru voor Broederlijk Delen en heeft Gustavo Gutiérrez een paar keer zelf mogen ontmoeten. Ze verdiepte zich ter plekke in antropologisch en pastoraal onderzoek.
In Memoriam Gustavo Gutiérrez op de website van de dominicanen: https://www.dominicanen.org/nl/inspiratie-artikelen/bij-het-overlijden-van-gustavo-gutierrez-1918-2024
Gustavo Gutierrez, champion of Christian liberation theology, dies – An advocate for the world’s ‘poor and exploited’, Gutierrez promoted ideals that revolutionised the Latin American church(Al Jazeera, 23 October 2024) https://www.aljazeera.com/news/2024/10/23/gustavo-gutierrez-champion-of-christian-liberation-theology-dies
Lees verder (inhoud november 2024)
