Brazilië: wereldkampioen in ongelijkheid

De busreis van Barreiras naar Salvador da Bahia loopt niet erg vlot. Plots stijgt er rook op aan de achterkant van de bus. We moeten onderbreken. Gelukkig zijn de Brazilianen soepel wat uren betreft. We komen met twee uur vertraging aan.

In de voormiddag: een interessant gesprek met studenten en professoren aan de universiteit van deelstaat Bahia; in de namiddag met de geografen van de Federale Universiteit in Salvador.

Een cluster van complexe problemen

Tal van problemen passeren de revue: de actualiteit van grilagem (illegaal innemen van publieke gronden); watergebruik door de immense soja- en andere vlaktes tegenover het tekort aan water in de steden; het overvloedige gebruik van pesticiden, het feit dat om de twee dagen een Braziliaan aan dit gif sterft; natuurlijk ook de ontbossing en vernietiging van ecosystemen; verjagen van volkeren en toename van geweld.

Grilagem en ontbossing: de nieuwe directeur van het advocatenbureau AATR (Associatie van advocaten van plattelandsarbeiders) (1) is erbij. Hij doet een lang verhaal, o.a. over het feit dat grilagem niet iets van de voorbije eeuwen is, maar heel gesofisticeerd gebeurt in de 21ste eeuw.

Sinds 2000 is er in de Cerrado van de MATOPIBA (deelstaten Maranhão, Tocantins, Piauí, Bahia) tot 23 miljoen hectare illegaal ontbost en ontgonnen. Ongeveer 1 miljoen hectare per jaar. Advocaten van de ‘andere’ kant en allerlei administratieve bureaus werken hieraan mee.

Jammer dat de Europese Commissie in haar wetsvoorstel over stoppen met overzeese ontbossing, de savannes vergeet. De druk zal dus nog toenemen op de Cerrado en op de Afrikaanse savannes.

Water: klimaatverandering en watertekorten maken in Brazilië veel slachtoffers, zowel in de wereld van de familiale landbouw als in de precaire toestand van watervoorziening in de steden. In de bewustwording zou je kunnen stellen dat één grote fazendeiro met tienduizenden hectares aan monocultuur soja en mais evenveel water verbruikt als een grote stad, bijvoorbeeld Salvador da Bahia.

Pesticiden: de moedige prof. Larissa Mies Bombardi gaf in 2019 haar ‘Atlas van de pesticiden’ (2) uit. Ze werd met de dood bedreigd, zoals zovele professoren en activisten in Brazilië. Ze vluchtte in april 2021 met haar twee zoontjes naar Brussel. Sindsdien hebben we veel contact met elkaar.

In haar toespraken heeft ze het onder meer over ‘moleculair kolonialisme’: Europese bedrijven zoals Bayer/Monsanto, BASF, Syngenta mogen gif produceren dat niet in de Europese Unie mag worden gebruikt, maar wel wordt geëxporteerd naar bijvoorbeeld Brazilië. Van hypocrisie gesproken. Anno 2021 werden in Brazilië 499 nieuwe pesticiden erkend.

Verjagen van gezinnen en volkeren. Iemand stelt me de vraag of de Wereldbank en westerse banken mee achter het uitdrijven van gemeenschappen zitten. Hier heb ik niet meteen een antwoord op, maar één van de oudere deelnemers reageert terecht: “Het gaat niet zomaar over verdrijving van deze mensen, maar om de onteigening van hun territorium, hun sociale contacten, hun cultuur, hun geloof”. Het geweld neemt hand over hand toe.

De pinksterkerken spelen daar een vuile rol in. Ze zijn soms gelieerd aan milities, die het gemunt hebben op de inheemse volkeren, de quilombolas (afstammelingen van gevluchte Afrikaanse slaven) met hun religie (candomblé en umbanda) en capoeira. Voor deze bizarre kerken zijn dat duivelse praktijken.

Je kan het wat vergelijken met de acties van IS tegen de ‘ongelovigen’ of wat nu gebeurt in Oekraïne. Metropoliet Kyrill van Moskou vindt deze oorlog gerechtvaardigd, want het Westen (en ook Oekraïne) staat voor homoseksualiteit en gayparades.

President Bolsonaro heeft ook zijn milities en voelt zich gesterkt door de aanpak van Rusland in Oekraïne. Bolsonaro wordt, ondanks zijn krankzinnig beleid, recht gehouden door het leger, de pinksterkerken en de agrobusiness. Ja, zelfs een deel van de zwarte vrouwen, die gebrainwasht zijn door die rare kerken, steunen hun racist Messias Bolsonaro. Het BBC-verhaal moet wel wat genuanceerd worden. Het gaat om een minderheid. Bovendien stappen momenteel miljoenen leden uit de evangelische kerken.

Beweging van mensen zonder dak

We gaan de tweede dag naar een quilombo (3) van de MSTB: Movimento sem Teto da Bahia (Beweging van daklozen in Bahia). In Salvador is zich met de auto verplaatsen pure waanzin. Tussen de permanente files, waar mensen elkaar voortdurend agressief de loef proberen af te steken, slingeren zich nog moto’s doorheen. We stoten op één van de vele ongevallen met moto’s. Blijkbaar hebben ze hier in Salvador nog nooit van de opwarming van de aarde gehoord. Iedereen blijft hier maar met de auto rond puffen. In China rijden de brommers tenminste al elektrisch.

Quilombo Paraíso is één van de vele bezettingen van deze nieuwe beweging die in 2003 ontstond. Ze zijn verbonden met MST, de landlozenbeweging, maar zijn niet zo hiërarchisch gestructureerd. Ze hebben wel hetzelfde streefdoel: (re)occupar-organisar-resistir (opnieuw bezetten-organiseren-weerstand bieden).

Zoals vele Braziliaanse volksbewegingen heeft MSTB haar wortels in de CEBs, de christelijke basisbewegingen. Terwijl de MST doorgaans bijna leninistisch van bovenaf georganiseerd wordt, werkt de beweging van daklozen veeleer horizontaal.

Er is wel een coördinatie tussen de verschillende groepen. Hetzelfde geldt voor Teia dos povos, het web van volkeren, dat zich in 2010 van MST heeft afgescheurd vanwege de al te verticale aanpak. MST is bijna als een leger georganiseerd en dit gecontesteerde model brengt wel vele resultaten voort. Het web van de volkeren verbindt vooral quilombos en inheemse volkeren.

 
MSTB wordt nogal getrokken door sterke vrouwen. Ze worden in hun strijd ondersteund door een parlementariër van PSOL. Daar ze in een beschermd natuurgebied zitten, hebben ze een agroforestryproject. Om het individualisme te overstijgen en om gezond voedsel ter beschikking te hebben, wordt binnenkort in Salvador begonnen met twee gemeenschapsgroentetuinen per jaar. Een project dat vanuit het stadsbestuur van Diest zal worden gefinancierd.

Enkele dagen geleden kwamen er machines binnen om een collectieve wasplaats te organiseren. Er is een grote woningnood voor zulke arme mensen in de megasteden. Toch moet ik ook denken aan de lange wachtlijsten voor sociale woningen in Vlaanderen. De ‘hardwerkende’, flamingante middenklasser vindt dat alles zo gesmeerd loopt in zijn regio. Niet dus.

Later bezoeken we Avante, oorspronkelijk een plaatselijke organisatie die opkomt voor de rechten en opvoeding van kinderen, jongeren, vrouwen, families en professionals in de opvoeding. Avante bestaat nu 26 jaar en is werkzaam in verschillende deelstaten van Brazilië. We hebben een interessant gesprek over het taboe van incest in families. Door de covidpandemie is geweld en misbruik in gezinnen nog toegenomen.

Binnenkort komen professoren en activisten samen om een droom concreet te maken: een volksuniversiteit om al deze bewegingen te ondersteunen. Ondertussen werken ze ook aan een ‘Projeto Farmácia Viva Popular: Saúde, Agroecologia e Soberania Alimentar ‘(Project voor een levende volkse farmacie: gezondheid, agro-ecologie en voedselsoevereiniteit).

Oud-strijders

We bezoeken nog twee markante figuren: Paulo Rosa Torres en Eduardo Hoornaert. Paulo Rosa Torres is één van de stichters van AATR, de advocaten die het opnemen voor de verdreven gezinnen en volkeren. De organisatie bestaat nu 40 jaar, sinds 1982. Tijdens de militaire dictatuur van de jaren 1970 waren ze al bezig.

Ze slaagden erin om met universiteiten samen te werken en zo heel wat jonge mensen, die rechten studeerden, bij hen stage te laten lopen. Dat was niet evident, want het is een job met doodsbedreigingen en enkele mensen werden effectief vermoord.

Aan de andere kant staan dan de advocaten die het spel meespelen van het grileiros. Paulo was sterk bezig met de weerstand van de quilombos. We wisselen elkaars boeken uit.

Eduardo Hoornaert was medewerker van Dom Hélder Câmara. Hij is een gehuwd priester van het bisdom Brugge en is op zijn 92ste nog bijzonder helder. Hij steunt me als historicus al tweeëntwintig jaar, opdat ik in mijn kronieken geen historische blunders zou begaan.

Nog een uitsmijter. Salvador is een stad van auto’s en veel plastic. Gelukkig zijn er kunstenaars die aan de kust allerlei standbeelden maken met plastic flessen om deze oeverloze vervuiling ook op de politieke agenda te zetten.

Luc Vankrunkelsven

Salvador da Bahia, 13 mei 2022, dag dat de afschaffing van de slavernij gevierd wordt, vooral door blanken. De betrokkenen zelf vieren het op 20 november, Dia da Consciência Negra, vanwege Zumbi dos Palmares, de leider van een van de grootste en meest succesvolle quilombos: Palmares.

(1) Zie de artikels ‘Landgrabbing en Capangas’ en ‘Europese pensioenfondsen beleggen in Cerrado-grond’ in: ‘Een wereld van verdoken slavernij’, Dabar, 2020.

(2) Zie ‘Circulaire economie met gif op ons bord’ in hetzelfde boek.

(3) Er zijn ongeveer 6000 quilombos in Brazilië: afstammelingen van gevluchte Afrikaanse slaven in vorige eeuwen.

Na fronteira da (i)legalidade: Desmatamento e grilagem no Matopiba

https://www.matopibagrilagem.org/matopiba

Lees verder (inhoud september 2022