Heft Duitsland zichzelf op door de migratie?
In de voorbije weken zijn 300.000 mensen in verschillende steden in Duitsland de straat op gegaan om te demonstreren tegen extreemrechtse groepen. Onder meer bondskanselier Olav Scholz (SPD) en ministers Baerbock en Schüle waren aanwezig bij een demonstratie in Potsdam. Burgemeester Schubert had opgeroepen tot die demonstratie nadat bekend werd dat er in zijn stad vorig najaar een extreemrechtse samenkomst had plaats gevonden, waarbij er gesproken was over massadeportaties als de AfD (Alternative für Deutschland) aan de macht zou komen.
Ondanks de hectische en vaak discutabele dagelijkse informatie over de chaotische toestanden in de wereld, zijn er gelukkig nog journalisten en wetenschappers van allerlei disciplines die onderzoek doen en achtergrondinformatie bezorgen.
De Duits-Iraanse Naika Foroutan is zo iemand die het fenomeen migratie tracht in beeld te krijgen. Ze heeft een boek geschreven over de post-migrantensamenleving. ‘Es wäre einmal deutsch. Über die postmigrantische Gesellschaft’, Ch.Links, 2023.
Met de partij AfD en Thilo Sarrazin, de omstreden Duitse politicus en econoom die in 2020 uit de sociaaldemocratische SPD werd gezet, op kop, woedt het debat over de vraag of het land zich niet door de migratie dreigt op te heffen. In een interview met Novina Göhlsdorf (Frankfurter Allgemeine) schetst Naika Foroutan, de directeur van het Duitse centrum voor integratie- en migratieonderzoek in Berlijn, wat er in de laatste jaren is gebeurd en hoe we kunnen denken over een toekomst.
Het kapitaal van de kernsamenleving van morgen
Duitsland heeft veel te laat vastgesteld dat migranten die men in de eerste fasen heeft gedoogd, het kapitaal van de kernsamenleving van morgen is. Pas na 50 jaar instroom van migranten en aanwervingsovereenkomsten werd er in de grondwet opgenomen dat Duitsland een immigratieland is (Einwanderungsland).
De eerste reeks migranten hebben ervoor geijverd dat Duitsland zou inzien dat het zowel multicultureel als multireligieus was geworden, dus eigenlijk zoals vóór en ‘anders’ dan tijdens het Nationaal Socialisme. Bij de stichtingsvergadering in 1848 en de toenmalige eenwording van het land in de Frankfurter Paulskirche werden Sorbisch, Pools, Russisch, Frans en Duits de erkende talen van Duitsland.
De bevolking zag in dat immigratie en integratie voordelen heeft en dat instromers waardige burgers kunnen worden. De laatste tien jaar moest dat zelfs niet meer bewezen worden omdat mensen met migratieachtergrond gestegen zijn op de sociale ladder en zichtbare posities bekleden. De meerderheid van de bevolking weet dat het zonder migranten gewoonweg niet meer gaat en wil ook niet meer terug naar het oude Duitsland. Wie dat anders ziet, is weliswaar luidruchtig, maar toch de minderheid.
Maar in enquêtes zijn de anti-islam gevoelens niet verminderd. In alle landen waar rechts in opmars is, zijn wat dat betreft alle remmen los. Men kan zich alle woorden en stereotypen veroorloven en tegelijkertijd beweren dat het niets met racisme te maken heeft. Sinti en Roma moeten het nog meest van al ontgelden.
Het integratie- en migratiediscours wordt scherper
Toch wijst Foroutan erop dat het net de Turkse gemeenschappen zijn die uitblinken als het over integratie gaat. Ze zijn goed vertegenwoordigd in de sport, de televisie en in de politiek. Van de 30 procent mensen met een migratieoorsprong zijn er evenwel nog te weinig vertegenwoordigers in de Bundestag of in de parlementen van de deelstaten.
Maar hoe meer moslims zichtbaar worden in ‘goede’ posities, hoe scherper ook het integratiediscours evolueert. Enerzijds heeft men er geen probleem mee dat migranten opklimmen omdat ze de jobs terecht verdienen, maar anderzijds bewijst migratieonderzoek dat die sociale klim weerstand oproept bij de autochtone bevolking. Vooral als het gaat over functies zoals burgemeester, politieagent, rechter of leraar waarbij machtsinvloed kan worden uitgeoefend.
Een ‘post-migrantensamenleving’
We leven volgens Foroutan op dit ogenblik in een ‘post-migrantensamenleving’ waarin een scheiding tussen ‘allochtonen’ en ‘autochtonen’ almaar moeilijker wordt. Het woord integratie heeft de bijsmaak dat er een soort gevestigde Duitse kernsamenleving zou zijn waar de ‘anderen’ zich moeten invoegen. Maar migratie is een proces dat alle betrokkenen voortdurend verandert.
Zoals bij het begrip postkoloniaal gaat het er bij ‘post-migrantensamenleving’ ook over dat we verder een geschiedenis bespreekbaar houden en blijven reflecteren over de gevolgen ervan. ‘Post-migranten’ betekent niet het einde van de migratie. Er is geen breuk.
De Duitse kernmaatschappij is nu in se zelf een ‘post-migrantensamenleving’ geworden omdat de migratie alle aspecten van het samenleven beïnvloed heeft. Die invloed wordt tegelijkertijd ook bewust bedacht. In de mainstream van het leven wordt het perspectief van de migranten steeds sterker zichtbaar.
Voor Foroutan is migratie dé grote sociale vraag van onze tijd. Migratie als factor ageert altijd met andere crises, conflicten, klimaatwisselingen, oorlogen, pandemieën, met vragen over gelijkheid en verdelingen, met arbeidsomstandigheden.
Migratie kan men bovendien heel concreet ervaren. Oorlog en klimaatverandering daarentegen blijven voor de meesten nog steeds abstract en veraf. Maar de mensen die ervoor vluchtten, zijn hier bij ons duidelijk aanwezig. Daardoor ontwikkelt het migratievraagstuk zich als een conflict. Maar als we dit conflict aanpakken, zijn daarmee de grote wereldconflicten die het uitgelokt hebben, nog niet opgelost.
De hervorming van het Europese asielrecht: “Het is een illusie dat we de migranten zomaar kunnen uitzoeken”
Foroutan uit zich ook over het recente gemeenschappelijke Europese asielrecht. Volgens de laatste hervorming moeten alle toekomstige asielzoekers die zich aan de buitengrenzen van de EU bevinden, daar ook ondervraagd en onderzocht worden of ze recht hebben op asiel.
De procedures en onderzoeken moeten in kampen buiten Europa worden uitgevoerd, in derde landen die als veilig worden gezien, maar niet per se democratisch hoeven te zijn. Intussen weet iedereen dat er folterpraktijken zijn in Libië en dat de Tunesische president het heeft over de ‘grote omvolking’ en zwarte mensen ziet als indringers waar Tunesië zich van moet bevrijden.
Turkije sluit journalisten op en vervolgt de Koerden. Toch noemt men de deal met de Turkse president Erdogan een ‘humanitair compromis’ omdat er daardoor minder mensen op de Middellandse Zee sterven.
Maar tegelijk promoot Duitsland zich als een ‘Einwanderungsland’ waar gekwalificeerde werkkrachten welkom zijn. Foroutan vindt het maatschappelijk vreemd dat de asielrechthervorming en de wet op de instroom van gekwalificeerde werkkrachten onafhankelijk van elkaar worden behandeld.
Het veronderstelt dat men enerzijds zou te maken hebben met niet-productieve vluchtelingen, en anderzijds met uitgelezen productieve migranten. Maar één ding is nu al duidelijk voor de wetenschapster: het is een illusie dat men de migranten zomaar kan uitkiezen.
Minstens 400.000 mensen nodig
De Duitse economie heeft volgens wetenschappelijk onderzoek minstens 400.000 mensen extra nodig. Het is niets nieuws. Iedereen ziet en voelt het gebrek aan personeel in luchthavens, scholen, restaurants en bejaardenhuizen. Volgens de immigratiewet mogen 25.000 gekwalificeerde werkkrachten binnenstromen, vindt de FDP (de liberale partij).
Foroutan is duidelijk: “Het zijn niet alleen de grote industrielanden die met ons concurreren om de nodige migranten binnen te halen, we zijn ook in competitie met landen zoals Ghana, Mexico, en de Verenigde Arabische Emiraten. We stevenen af op een paradigmawijziging, waarin het zoeken naar migranten kan vergeleken worden met het zoeken naar goud. Wie nu nog kieskeurig is, schaft Duitsland af. Letterlijk. Want tegen 2036 gaat de helft van hen die in de Duitse administratie werken met pensioen”.
Een racistische reflex helpt ons niet vooruit
Wat moet er dan gebeuren? Volgens de onderzoekster moet men aan de getrainde werkkrachten die men probeert te werven meer aanbieden dan een zekere arbeidsplaats. Op z’n minst een omgeving van en voor families, waar men geen schrik hoeft te hebben voor weerstand en racisme. Maar dat is onmogelijk in een klimaat dat vijandig staat tegenover vluchtelingen en asielzoekers.
Waarschijnlijk is men au fond niet vijandig tegenover bekwame vakmensen, maar die zien er in de kampen aan de grenzen net zo uit als de andere vluchtelingen. Een racistische reflex richt zich net zo goed tegenover een dokter ‘van kleur’ als tegenover diens kinderen.
Zowel laag- als hooggeschoolden
Studies over de arbeidsmarkt wijzen ook uit dat Duitsland zowel hooggekwalificeerde arbeidskrachten nodig heeft als een zeer groot aantal laaggeschoolden.
Foroutan stelt dat het uitgebreide netwerk van opleidingscentra over enkele jaren veel laaggeschoolde mannen zal moeten opleiden voor bijvoorbeeld jobs in de verpleging. Verpleging is in Duitsland een zeer vrouwelijk beroep, maar in moslimlanden is dat niet zo. Verpleging en zorg staan er hoger in aanzien omdat oudere mensen zelf ook dikwijls meer respect afdwingen.
Het klopt dat veel Duitse gemeenten een grens hebben bereikt in hun capaciteit om mensen op te vangen. Foroutan wijst echter op de decennialang opgebouwde tekorten in de opvangcapaciteit. Er is gebrek aan woningen, gezondheidszorg, een lerarentekort en er zijn te weinig kleuterscholen. Daar had men al in tijden van hoogconjunctuur aan moeten denken.
De nodige structuren kunnen nu niet op een half jaar tijd uitgebouwd worden. Een opleiding tot leraar duurt vijf tot zeven jaar. Maar als burgers zien dat er gefundeerde plannen zijn, verdragen ze meer dat er beperkingen komen. Daarom moet er zo snel mogelijk geïnvesteerd worden in de uitbouw van structuren en daar moet de federale regering geld voor vrijmaken.
AfD en AKP: antidemocratisch
Ook het gevaar voor het verdwijnen van de democratie komt ter sprake. In Oost-Duitsland stemt 30 procent van de inwoners in met de visie van de AfD (Alternative für Deutschland). Het gedachtegoed van de AKP-kiezers in Turkije – ook aanwezig in Duitsland – is erg verwant met dat van de AfD. De grondwaarden van de democratie worden door allebei in vraag gesteld.
‘Cultuurvreemd’ zijn deze AKP-kiezers niet omdat ze Turken zijn, maar omdat ze geen democraten zijn. Anderzijds gaat men ervan uit dat diegenen die vanuit Turkije vluchten omdat ze onderdrukt worden, kiezen voor een democratisch systeem. Uit studies blijkt dat velen naar Duitsland komen als ‘democratieaspiranten’. Maar jammer genoeg mengen zich daar ook criminelen en islamisten onder.
Daarom wordt gepleit voor effectieve controlesystemen. “Economen moeten uitklaren of het zinvoller is om te investeren in criminaliteitscontroles dan wel iedereen zonder onderscheid vast te houden aan de grenzen en te riskeren dat een mogelijke Ugur Sahin (immunoloog, oncoloog en stichter van BioNTech) hier nooit zou gearriveerd zijn omdat hij geen asielrecht zou hebben gekregen. Die vraag is niet polemisch bedoeld, ik ken het antwoord gewoon niet”, aldus Foroutan.
40 procent van kinderen en jongeren heeft migratieachtergrond
Wat volgens haar vooral zal veranderen, is de oorspronkelijke samenleving. Want diegenen die in de eerste generatie nog migranten waren, worden later de oorspronkelijke bevolking. Vandaag heeft 40 procent van de kinderen en jongeren een migratieachtergrond. De verhouding meerderheid en minderheid zal in 2030 verschuiven.
Naika Foroutan
Prof. Naika Foroutan, dochter van een Duitse moeder en een Iraanse vader, leidt aan de Humboldt-Universiteit Berlijn het Duitse centrum voor integratie- en migratieonderzoek (DeZIM, Deutsch Zentrum für Integrations- und Migrationsforschung). Ze werd geïnterviewd door Novina Göhlsdorf in de FAZ van 18 juni 2023 (‘Wie schafft man Deutschland nicht ab, Frau Foroutan? ’)
(samenvatting en vertaling door Marc Colpaert)
Lees verder (inhoud januari 2024)
