Watertekorten en overmatig gebruik van pesticiden bedreigen voedselvoorziening in Oekraïne

Oekraïne is een land van weiden, steppen, rivieren, bossen en moerassen. Tenminste, dat was het oorspronkelijk. Vandaag beslaat in sommige regio’s bouwland al 80 procent van het grondgebied, onder meer voor grote sojaplantages. En dat blijft niet zonder gevolgen.

De monoculturen doen wat ze op veel plekken doen: ze vernietigen de functie van natuurlijke waterbuffer die het landschap traditioneel vervult. Het land verliest zijn vermogen om water op te vangen en op te slaan waardoor de waterkwaliteit vermindert en de waterbalans uit evenwicht raakt. Daarom zien lokale boeren steeds meer droogte op de velden in mei.

Vanuit wetenschappelijk oogpunt is het niet alleen noodzakelijk om onmiddellijk te stoppen met het aanleggen van nieuwe velden, maar ook om een deel van het landbouwgebied terug te geven aan de natuur in de vorm van weiden, bossen, steppen, waterrijke gronden en veengebieden.

Naast het verlies van natuurgebieden wordt het probleem verergerd door het overmatig gebruik van chemicaliën, de vervuiling van rivieren en grondwater, de fysieke verandering van rivierbeddingen, het ontstaan ​​van obstakels op rivieren en kunstmatige waterlichamen. 

Als gevolg hiervan zijn waterlichamen minder goed in staat om een ​​goede waterkwaliteit en biodiversiteit te behouden. Volgens de WWF Water Risk Filter heeft de staat van ecosysteemdiensten van zoetwaterbronnen in Oekraïne de grens van ‘hoog risico’ overschreden en gaat het veeleer naar de status van ‘zeer hoog risico’. 

De daling van grondwaterstanden en waterstanden in rivieren is voornamelijk te wijten aan drie factoren: de vermindering van het areaal natuurlijke landschappen, de verstoring van de vrije doorstroming van rivieren en de klimaatverandering. Hierdoor zien we zelfs in de regio Polissya, een enorm en grensoverschrijdend bos en moersasgebied, droogtes die leiden tot branden in de veengebieden.  

Gezien de verdere uitbreiding van landbouwgrond en het ontbreken van een actieplan in Oekraïne voor het herstel van natuurlijke territoria, ziet het er niet goed uit voor zoetwaterecosystemen. Om de situatie te kunnen keren, moest Oekraïne in 2020 de afwatering van nieuwe natuurgebieden verbieden en alle projecten stopzetten die wetlands schenden en de vrije stroming van rivieren belemmeren. 

De langetermijnprognose voor de vermindering van zoet water in Oekraïne is zo bedreigend dat het beter zou zijn om na te denken hoe het areaal bouwland kan worden teruggebracht van 50 naar 30 procent van het land. Dat zou Oekraïne toelaten water te besparen en zich aan te passen aan de klimaatverandering.

Chemicaliën overspoelen Oekraïne

Milieuactivisten maken zich intussen ook zorgen over het gebrek aan echte controle over het gebruik van chemicaliën in de landbouw – zowel wat betreft de lijst van producten als de hoeveelheden die worden ingezet. 

Het vooral ongecontroleerde gebruik van chemicaliën, veroorzaakt veel negatieve effecten op de natuur en de menselijke gezondheid. Het wordt in verband gebracht met de massale sterfte van bestuivende insecten, waaronder bijen, die een sleutelelement zijn van duurzame landbouwsystemen. Het herstel van humus en het in stand houden van de natuurlijke staat moet een prioriteit zijn van het nationale actieprogramma, zeggen de activisten.

Momenteel verbruikt Oekraïne jaarlijks ongeveer 100.000 ton pesticiden, een investering van ongeveer 2 miljard dollar. Zo’n grote vraag trekt onvermijdelijk dubieuze handelaars aan. Onvolkomenheden in de wetgeving, corruptie, gebrek aan ervaring in het bestrijden van de omkoping met pesticiden, evenals een algemeen moeilijke economische situatie, maken Oekraïne kwetsbaar voor de circulatie van illegale gewasbeschermingsmiddelen.

Volgens Mykhailo Malkov, coördinator van de ontwikkelingsactiviteiten van de FAO in Oekraïne zijn er twee manieren waarop illegale pesticiden Oekraïne binnenkomen: via import en via binnenlandse productie. Illegale handel in chemicaliën in de landbouw is al een groot grensoverschrijdend probleem dat zelfs nog groter dreigt te worden naarmate de voedselproductie in de wereld toeneemt.

De handel in namaakproducten is het meest urgente probleem. Met een wereldwijde markt voor gewasbescherming die wordt geschat op 60 miljard dollar, waarvan namaakbestrijdingsmiddelen tot 15 procent uitmaken – is dit een lucratieve business voor de internationale georganiseerde misdaad.

Oekraïne is als grootverbruiker van pesticiden aantrekkelijk voor criminele groepen. In de zomer van 2018 ontmaskerde de Oekraïense politie een particuliere onderneming die betrokken was bij het importeren en distribueren van illegale gewasbeschermingsmiddelen uit China. De politie nam 139 ton chemicaliën in beslag die waren geïmporteerd zonder de juiste vergunningen; hun oorsprong en samenstelling waren onduidelijk.

Een kwart van de pesticiden op de markt is volgens schatting illegaal

Er is ook een lokale dimensie aan het probleem. Er zijn bijvoorbeeld geen legale vernietigingsinstallaties voor pesticiden in Oekraïne. Daarom komen de in beslag genomen namaakproducten, bewaard in slecht bewaakte magazijnen, vaak enige tijd later toch weer op de markt.

Om dit probleem aan te pakken, gaf de Oekraïense regering enkele jaren geleden toestemming voor de export van onbruikbare of nagemaakte pesticiden naar andere landen in Europa voor recyclage. Evenzo worden verpakkingen met pesticiden na gebruik niet op de juiste manier weggegooid en worden ze uiteindelijk opnieuw gebruikt om vervalsingen te verpakken.

Geschat wordt dat illegale pesticiden ongeveer 25 procent uitmaken van de totale markt voor pesticiden in Oekraïne. Dit omvat zowel geïmporteerde als lokaal geproduceerde namaakproducten. Illegale pesticiden zijn aantrekkelijk voor boeren omdat ze goedkoper zijn en omdat mensen zich er niet van bewust zijn hoe schadelijk deze producten kunnen zijn.

De schade van het gebruik van illegale pesticiden is complex. In het beste geval zijn ze gewoon inefficiënt in het beschermen van gewassen tegen ongedierte; in het slechtste geval vernietigen of bederven ze de gewassen.

De milieuschade kan nog groter zijn. Het gebruik van nagemaakte gewasbeschermingsmiddelen kan langdurige vervuiling van bodem, oppervlakte en grondwater veroorzaken en een bedreiging vormen voor de biodiversiteit van lokale agro-ecosystemen.

Valse pesticiden schaden ook de reputatie van legale nationale producenten, aangezien de meest voorkomende soorten namaakbestrijdingsmiddelen identiek verpakt zijn als originele en bekende gewasbeschermingsmiddelen.

De staat verliest ook: de clandestiene markt van namaakbestrijdingsmiddelen leidt tot lagere belastinginkomsten voor de overheid en reputatieschade als producent en exporteur wanneer gewassen mislukken door de toepassing van die producten.

In Oekraïne, een land dat te maken kreeg met grootschalige ecologische schade door de ramp in Tsjernobyl in 1986, beschouwt 93 procent van de burgers milieuzaken als een belangrijke kwestie volgens recent onderzoek.

Chemicaliën en afvalbeheer behoren tot de topprioriteiten voor het ecologische beleid van de regering, tenminste op papier. En of ze de juiste beslissingen zullen nemen om het overmatige landbeslag van de landbouw aan te pakken, is een open vraag.

Koen Stuyck