Klimaat en vrede: één strijd. Oproep aan de vredes- en klimaatbewegingen
Onze generatie staat voor grote uitdagingen. De klimaatcrisis tekent zich steeds duidelijker af, en gaat gepaard met een al even bedreigende crisis van de biodiversiteit. Het overleven van de menselijke beschaving zoals wij die kennen, staat op het spel. Het is een kwestie van hooguit enkele decennia als we het willen redden. Toch is er één risico dat zelfs nog groter is en dat nadrukkelijk terug op de voorgrond treedt: het gevaar van een kernoorlog. Een opiniestuk door Johan Malcorps en Tom Sauer, verschenen in Oikos.
Bij een kernoorlog is het een spel van minuten voor het meeste leven op aarde weggeveegd wordt, zoals recent beschreven in de bloedstollende thriller Nuclear War. A Scenario van Annie Jacobsen ([1]). Zelfs een beperkt nucleair treffen tussen bijvoorbeeld India en Pakistan zou verwoestende gevolgen hebben voor het gehele noordelijke halfrond.
Een zogenoemde kleinschalige inzet van tactische kernwapens zou rampzalig zijn voor beide strijdende partijen en hun ruime omgeving.
Het Nobelprijscomité zette dit recent extra in de verf door de Nobelprijs voor de Vrede 2024 toe te kennen aan de Japanse organisatie van slachtoffers van atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, Nihon Hidankyo.
Het geloof dat de wereld kernwapens kan aanhouden en ontwikkelen zonder ze ooit te gebruiken, is even irrationeel en gevaarlijk als het geloof dat we eindeloos olie en gas kunnen blijven verbranden zonder gevolgen voor ons klimaat.
De theorie van nucleaire afschrikking is irrationeel, net als de vele vormen van klimaatnegationisme in het oog van zoveel stormen, overstromingen, hittegolven en vuurzeeën.
We kunnen het ons niet langer veroorloven om beide uitdagingen apart te zien en in verspreide slagorde aan te pakken. Historisch horen de strijd voor groen en voor vrede samen. Green-peace ontstond in 1971 door het verzet tegen kernproeven en groeide uit tot een internationale organisatie die het opnam voor milieu en voor klimaat.
Wereldwijd zoeken vredes-, natuur-, milieu- en klimaatbewegingen elkaar weer op, omdat men beseft dat de strijd tegen fossiele brandstoffen en tegen kernwapens één strijd is.
Oorlogen en zeker een kernoorlog vormen de grootste bedreiging voor mens en planeet. Vredesorganisaties zoals Pax in Nederland ([2]) en het Britse Conflict and Environment Observatory ([3]) beschrijven de vernietigende gevolgen van oorlog voor mensen, maar ook voor milieu en klimaat.
Denk aan de maandenlang brandende oliebronnen in Irak tijdens de Golfoorlog, de totale verwoesting in Gaza, de eindeloze bombardementen, de dambreuk van Nova Kachovka, de beschietingen van kerncentrales in Oekraïne, de gigantische methaanemissies door de sabotage van de Nordstream-pijplijn,…
Pax Christi Vlaanderen nodigde in juni Marie Schellens uit van het Nederlandse PAX. Zij bood een overzicht van milieu- en klimaatgevolgen van oorlogsgeweld.
Omgekeerd zorgt de klimaatontwrichting in steeds meer landen voor rampen, onzekerheid en schaarste. In veel gevallen leidt dit tot naijver en nieuwe conflicten.
Harald Welzer en Gwyn Dyer hebben het in hun boeken over het gevaar van ‘klimaatoorlogen’. Honey Rand en vele anderen waarschuwden al jaren terug voor het toenemend risico op ‘wateroorlogen’.
We hebben geen tijd te verliezen. We moeten dringend alle tijd, geld, kennis en vaardigheden van de mensen mobiliseren om de strijd aan te gaan tegen de klimaatchaos. En dat kan alleen door samenwerking tussen alle landen op wereldvlak.
Er is geen tijd meer voor geopolitieke machtspellen, voor veroveringsoorlogen, laat staan voor het aanrichten van zinloze bloedbaden en genocide.
Als we als mensheid willen overleven is het dringend nodig dat de wapens zwijgen en dat we de krachten bundelen om onze samenlevingen te vergroenen en om de transitie in te zetten van onze economieën naar vredeseconomieën.
No Warming, No war ([4]) is de titel van een rapport van het Amerikaans Institute for Policy Studies, waarin het de band legt tussen militarisme en klimaatvernietiging. Prof. Neta Crawford berekende de kost van de militaire uitgaven in haar Climate War Project ([5]).
Maar dé inconvenient truth vandaag is dat door de opgedreven spanningen tussen landen en grootmachten een nieuwe funeste bewapeningswedloop op gang is gekomen.
De Amerikaanse en Russische wapenindustrieën draaien op volle toeren. China ontpopt zich als nieuwe militaire grootmacht. De nieuwe Europese Commissie wil de Green Deal die de klimaatproblemen moet aanpakken, afzwakken en tegelijk veel meer geld uitgeven aan defensie. Ook in eigen land wil de nieuwe federale regering die weg op ([6]).
Investeren in klimaat- of natuurherstel wordt ineens verdacht en riskant, investeren in wapentuig is plots weer bon ton. Meer zelfs. Na jaren van ontwapeningsgesprekken, -verdragen en het effectief afbouwen van kernwapenarsenalen, investeren alle kernmachten opnieuw in het ‘moderniseren’ van hun kernwapens.
Bijna alle verdragen zijn opgezegd. Er wordt opnieuw gedacht aan het uitvoeren van kernproeven. Op de nieuwe kernwapenwedloop staat geen limiet meer. De aantallen stijgen opnieuw.
Gelukkig groeit het verzet. In september vonden klimaat- en vredesactivisten mekaar wereldwijd in een Globale actieweek voor Vrede en Klimaatrechtvaardigheid ([7]). Divest from War — Invest in Climate Justice was hun veelzeggende leuze.
De kosten voor de klimaattransitie zullen hoe dan ook hoog oplopen. Het ligt dan voor de hand om een deel van de oplopende middelen die nu naar defensie gaan, toe te wijzen aan klimaatbeleid.
In eigen land loopt een petitie tegen de verhoging van de defensie-uitgaven ten koste van sociale verworvenheden ([8]).
Van kernkoppen naar windmolens
Prof. Timmon Wallis ([9]) werkte in zijn recent boek Warheads to Windmills ([10]) de grote lijnen uit voor de nieuwe wereldwijde beweging die volgens hem nodig is om tegelijk fossiele brandstoffen te bannen én kernwapens uit te faseren.
We moeten tegelijk streven naar een Nuclear Ban Treaty én naar een Fossil Fuel Treaty.
Hij maakte de rekensom voor de VS. De directe uitstoot van broeikasgassen door de Amerikaanse wapenindustrie wordt geraamd op 24.000 megaton. Daar moet ook nog een grote hoeveelheid indirecte emissies bijgeteld worden.
De militaire uitstoot wordt niet meegerekend in de emissierapportage van landen. Maar veel belangrijker nog is de kost van de investeringen in (de modernisering van) kernwapens. Die kost zou de komende tien jaar in de VS oplopen tot 1.319 miljard dollar.
Volgens de Atomic Audit zou de VS tussen 1940 en 1996 5.500 miljard dollar uitgegeven hebben aan kernbewapening. De totale extra kost om de Amerikaanse klimaatdoelstellingen alsnog te halen en van de groene transitie een succes te maken, zou 3.100 miljard dollar bedragen. Een groot deel van dit bedrag moet komen van het uitdoven van alle fossiele subsidies.
Daarnaast zou het logisch zijn geen geld meer te vergooien aan wapensystemen die de meervoudige vernietiging van onze beschaving impliceren, maar om dit geld te besteden aan het veiligstellen van mens en planeet tegenover de klimaatverandering.
Het Transnational Institute (TNI) berekende op zijn beurt dat de verhoging van de NAVO-doelstelling om 2 procent van het BNP te investeren in bewapening, leidt tot een meeruitgave van 2.570 miljard dollar tegen 2028, geld dat dan niet meer beschikbaar is voor klimaatinvesteringen ([11]).
Op de klimaattop in Dubai (COP28) ondertekenden 92 landen (waaronder ook België) de Declaration for Climate, Recovery, Relief and Peace met een oproep voor vrede, demilitarisering en klimaatrechtvaardigheid als essentiële onderdelen van het Internationaal Klimaatverdrag (UNFCCC). Het was de eerste keer dat vrede officieel op de agenda werd gezet op een VN-klimaattop ([12]). Timmon Wallis pleit in zijn boek voor een dubbele strategie.
Kernwapens en fossiele brandstoffen buiten de wet stellen
Internationaal moeten politieke leiders gaan voor sterke verdragen. Het TPNW-verdrag (Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons) werd onder meer onder impuls van ICAN ([13]) goedgekeurd door 122 staten en is reeds ondertekend door 94 staten en geratificeerd door 73 staten, onlangs nog door Indonesië, een land dat ooit zelf de ambitie had om een kernstaat te worden ([14]).
Door dit verdrag zijn kernwapens illegaal geworden (althans voor die staten die het verdrag ondertekenen), zelfs het meewerken of indirect financieren van kernwapens, alsook het dreigen met gebruik.
De negen kernmachten ([15]) zouden op korte termijn kunnen toetreden tot dit verdrag en een tijdsspanne kunnen overeenkomen om hun arsenalen effectief af te bouwen, met als ultimatum 2050.
Eenzijdige, vertrouwenwekkende stappen zetten om te komen tot tweezijdige ontwapening: het fameuze GRIT-principe (‘graduated, reciprocal initiatives to tension-reduction’) kan zo eindelijk in de praktijk gebracht worden.
Als eerste stap zou de ontwikkeling van nieuwe kernwapensystemen kunnen worden voorkomen en zouden mechanismen van internationale en van wederzijdse controle hersteld kunnen worden.
Eenzelfde inspanning is nodig om tot een internationaal wettelijk verbod te komen voor het nog verbranden van fossiele brandstoffen. In 2016 startten veertien eilandnaties uit de Stille Oceaan een beweging om te komen tot zo’n Fossil Fuel Treaty ([16]).
Denemarken en Costa Rica creëerden de BOGA (Beyond Oil and Gas Alliance) om het verbranden van fossiele brandstoffen uit te faseren. In 2024 maken twaalf landen deel uit van deze alliantie, drie regio’s, maar ook twee staten van de VS ([17]).
Maar liefst zes EU-lidstaten maken deel uit van BOGA, drie andere verklaarden zich tot vrienden van BOGA ([18]). Maar er is dus nog een lange weg te gaan. In de Vereniging van parlementariërs voor een fossielvrije toekomst zijn parlementsleden van vijfentachtig landen vertegenwoordigd ([19]).
Investeringen in kernwapens en fossiele brandstoffen ombuigen
In afwachting van de totstandkoming van dergelijke wereldwijde verbintenissen, kan voorts ingezet worden op een nu al erg krachtige desinvesteringsbeweging. Niet langer investeren in kernwapens (of bewapening tout court) of in de exploitatie van fossiele brandstoffen, is de voorbije jaren een krachtig instrument gebleken.
Denk aan de desinvestingscampagnes van Bill McKibben en de klimaatorganisatie 350.org, die recent een nieuwe actie opzetten: Tell President Biden: fund climate solutions, not war ([20]).
Denk aan de internationale Don’t Bank on the Bomb-campagne ([21]) van onder andere ICAN en PAX. De (kern)wapenindustrie en de fossiele industrie zijn niet onkwetsbaar. Landen, maar ook deelstaten, steden en gemeenten, godsdiensten en verenigingen kunnen gezamenlijk tegenwicht bieden.
Maar tegelijk dreigt nu een tegenbeweging: door de internationale polarisatie wordt investeren in wapens weer aangetrokken. En vanuit de fossiele industriële lobby’s wordt niet enkel de transitie naar hernieuwbare energie fors afgeremd, maar wordt terug ingezet op meer middelen voor fossiel-compatibele technologieën zoals CCS, blauwe waterstof of biobrandstoffen.
En ja, ook kernenergie plaatst Wallis onder deze noemer. En hij wijst erop dat kerncentrales altijd sterk gesubsidieerd werden, omdat ze als afvalproduct plutonium produceren voor kernwapens.
En er is nog een meer directe weg om de banken en bedrijven te raken die blijven investeren in kernwapens en fossiele brandstoffen. Door hen en hun producten te boycotten.
Denk aan de succesvolle boycotacties in de strijd tegen de apartheid. Ook consumenten met een minder dikke portefeuille kunnen bij hun aankopen een verschil maken.
Vredesorganisaties hebben een uitgebreide expertise opgebouwd over bedrijven die wapens of onderdelen van wapens produceren (dual use). Milieuorganisaties geven aan welke bedrijven aan greenwashing doen en welke bedrijven echt de transitie naar klimaatneutraal hebben ingezet.
Banken aanzetten om niet meer te investeren in fossiel, volstaat niet meer. Reclame voor olie en gas en producten die ervan afhankelijk zijn, kan worden geweerd. De producten zelf kunnen worden geboycot.
Alle krachten bundelen in de strijd om te overleven
Er zijn in onze wereld veel problemen die schreeuwen om dringend aangepakt te worden: de toenemende ongelijkheid en armoede, vormen van oud en nieuw kolonialisme, van (neo)kapitalisme, de overname door AI, discriminatie en racisme. Men heeft er zelfs een nieuw woord voor: polycrisis. We leven in een tijd van meervoudige crisissen.
Al deze problemen moeten dringend aangepakt en overwonnen worden, maar eerst moeten we als mensheid (en deels ook als planeet) overleven.
De nucleaire en klimaatcrisis zijn daarom buiten-gewoon.
Voor beide geldt dat we al lang het stadium voorbij zijn dat we de existentiële dreigingen die ze inhouden, nog zouden kunnen oplossen door het zetten van voorzichtige, incrementele ‘babystapjes’.
Voor zowel de kerndreiging als de klimaatchaos geldt dat doortastende radicale ingrepen nodig zijn. Bovendien beseffen we nu dat beide uitdagingen tegelijk moeten worden aangegaan. Daartoe is een wereldwijde mobilisatie en beweging nodig.
Oproep aan alle klimaat-, natuur-, milieu- en vredesactivisten
Daarom een oproep aan al wie actief is in de brede klimaat-, milieu- en natuurbeweging en al wie zich inzet binnen de vredesbeweging: het is nu of nooit. Laten we de krachten opnieuw bundelen. Laten we samen actievoeren: jonge mensen die nu vooral vertwijfeld zijn door het uitblijven van beslissende klimaatacties, en veteranen uit de vredesbeweging die het werk dat ze vroeger verzet hebben in hun strijd tegen de raketten, nu in rook zien opgaan.
Laten we samen strijden voor een kernwapenban en het bannen van fossiele brandstoffen. Voor het stopzetten van alle investeringen in (kern)bewapening en de reconversie van mensen, kennis en gelden naar groene oplossingen voor de klimaatcrisis.
Dat houdt ook in dat we wereldwijd alle stemmen dienen te versterken die aandringen op vrede en het stopzetten van alle oorlogsgruwel, maar ook alle open en heimelijk oorlogsgestook vanuit het Westen tegen Rusland en China — en omgekeerd.
Dat we streven naar nieuwe veiligheidsstructuren binnen Europa (de OVSE in plaats van de NAVO) en wereldwijd (een hervorming van de VN).
Omdat we overal ter wereld alle tijd en energie vandaag nodig hebben om aan klimaatdefensie te doen, om ons te weren en te wapenen tegen klimaatcatastrofes, om klimaatschade te herstellen, om werk te maken van internationale klimaatrechtvaardigheid en om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, om zo nieuwe klimaatescalaties te voorkomen.
De Derde Wereldoorlog moet een collectieve strijd worden tegen de klimaatontwrichting ([22]).
Johan Malcorps en Tom Sauer
Tom Sauer is professor Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen. Hij is tevens als bestuurder en voorzitter van de werkgroep Veiligheid & Ontwapening actief in Pax Christi Vlaanderen.
Johan Malcorps is voormalig parlementslid en medewerker van Groen.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Oikos, het onafhankelijk tijdschrift voor de sociaal-ecologische tegenstroom, nummer 112, december 2024. Met dank voor de overname: www.oikos.be
Lees ook:
- Entre guerre et climat : l’urgence d’une démocratie renouvelée La mondialisation que l’on disait autrefois heureuse se fragmente, menant à l’isolement social, la destruction des écosystèmes et la dissolution des démocraties sous l’effet du néolibéralisme. Une prise de conscience et un engagement sont urgents. Opinion par Adelaïde Charlier, activiste et cofondatrice de The Bridge; Bruno Colmant, membre de l’Académie Royale de Belgique, gepubliceerd op 19 februari 2025 op de website van Le Soir: https://www.lesoir.be/656416/article/2025-02-19/entre-guerre-et-climat-lurgence-dune-democratie-renouvelee
- Transnational Institute: Geopolitics of Capitalism – State of Power 2025 Geopolitical rivalry is reshaping our world, as reactionary nationalists rise to power and global tensions mount. Our 13th State of Power report explores the shifting global order—questioning whether we are witnessing the decline of US imperialism and the rise of a Chinese empire, how nationalism is reshaping neoliberal globalization, and what these seismic shifts mean for the vast majority of the world and for social movements fighting for justice.
[1] Jacobsen beschrijft pijnlijk accuraat — op basis van militaire achtergrondkennis — hoe binnen de 24 minuten een wereldwijde confrontatie met kernwapens zich — onherroepelijk — kan voltrekken. Cf. ook de filmklassieker over dit onderwerp The Day After van Nicholas Meyer (1983).
[2] https://paxvoorvrede.nl/wat-wij-doen/programmas/conflict-milieu/
[3] https://ceobs.org/
[4] https://ips-dc.org/climate-militarism-primer/
[5] Cf. ook haar boek: The Pentagon, Climate Change, and War: Charting the Rise and Fall of U.S. Military Emissions.
[6] Althans volgens de voorbereidende nota van formateur Bart De Wever.
[7] https://climatemilitarism.org/weekofaction/ — aangesloten organisaties tot nu toe: https://climatemilitarism.org/#about.
[8] https://vrede.be/nl/nieuws/teken-de-petitie-geen-budgetverhoging-leger-ten-koste-van-pensioenen-en-gezondheidszorg.
[9] Directeur van Nuclear Ban USA.
[10] https://warheadstowindmills.org/book/ — is ook een beweging: https://warheadstowindmills.org/.
[11] https://www.tni.org/en/publication/climate-crossfire.
[12] https://www.cop28.com/en/cop28-declaration-on-climate-relief-recovery-and-peace.
[13] International Campaign to Abolish Nuclear Weapons.
[14] Cf. Robert M. Cornejo, When Soekarno sought the bomb. Indonesian Nuclear Aspirations in the mid sixties.
[15] Namelijk de VS, het VK, Frankrijk, Rusland, China, India, Pakistan, Noord-Korea, Israël.
[16] https://fossilfueltreaty.org/endorsements.
[17] Washington en Californië.
[18] Naast Denemarken: Frankrijk, Ierland, Portugal, Spanje en Zweden – de vrienden van BOGA: Italië, Finland, Luxemburg – zie: https://beyondoilandgasalliance.org/who-we-are/.
[19] https://www.fossilfuelfreefuture.org/.
[20] https://350.org/divest/.
[21] https://www.dontbankonthebomb.com/.
[22] Cf. Joseph Stiglitz aangehaald in het recente boek van Matthew Huber, Klimaatverandering als Klassenoorlog.
Lees verder (inhoud februari 2025)
