Wat gebeurt er met het recht op gewetensbezwaren in een Europa onder oorlogsdreiging?
Wereldwijd, maar ook in Europa pakken de oorlogswolken zich samen. Wat lange tijd bijna ondenkbaar leek, behoort sinds kort tot de new speak van regeringsleiders: oorlog als een ‘normale’ manier om conflicten op te lossen. Niet alleen in de oorlogvoerende landen Rusland en Oekraïne, ook elders is er sprake van oorlogsbereidheid, forse verhoging van militaire uitgaven en rekrutering, zelfs herinvoering van de dienstplicht, of uitbreiding ervan tot vrouwen. Het fundamentele mensenrecht van gewetensbezwaren tegen militaire dienst wordt hoe langer hoe meer uitgehold.
Het Europees Bureau voor Gewetensbezwaren (EBCO) publiceerde op 15 mei 2024, de internationale dag van gewetensbezwaren, zijn jaarverslag Conscientious Objection to Military Service in Europe 2023/24. Een overzicht.
Voor het tweede jaar wordt dit jaarrapport noodzakelijkerwijs gedomineerd door de oorlog in Oekraïne. Een groot deel van de aandacht gaat naar de ontwikkelingen in Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland en de situatie van vluchtelingen en asielzoekers uit deze landen.
EBCO blijft daarbij nauw samenwerken in het kader van de #ObjectWarCampaign, die gezamenlijk werd gelanceerd door Connection e.V., War Resisters’ International (WRI), International Fellowship of Reconciliation (IFOR) en EBCO.
Dit jaarverslag omvat de ontwikkelingen van 2023 tot begin april 2024. Het lijkt misschien verrassend niet te rapporteren over het conflict in Gaza dat sinds oktober 2023 woedt en de vele oorlogsmisdaden die de aandacht van de wereld hebben gedomineerd. EBCO is uiteraard solidair met de Israëlische gewetensbezwaarden en alle andere slachtoffers van deze oorlog die al te veel onschuldige levens heeft geëist. EBCO-leden hebben diverse activiteiten georganiseerd ter ondersteuning van de Israëlische gewetensbezwaarden en de geweldloze activisten die aan beide zijden opkomen voor een rechtvaardige vrede (zie bijvoorbeeld: Emergency Forum with Israeli CO Yuval Dag: https://www.ebco-beoc.org/node/625). Israël/Palestina valt echter niet binnen de Raad van Europa en heeft daarom geen plaats in dit rapport.
Ook elders in de wereld – Soedan, Ethiopië, de Democratische Republiek Congo, Jemen, Myanmar – vinden momenteel gewapende conflicten plaats met vaak een even grote of zelfs nog grotere dodentol dan in Gaza of Oekraïne, maar deze krijgen helaas veel minder media-aandacht en vallen ook buiten het mandaat van EBCO.
Niet alleen in Wit-Rusland, dat klaar lijkt te staan om Rusland rechtstreeks te steunen; ook elders is er sprake van oorlogsbereidheid, forse verhoging van militaire uitgaven en rekrutering (bijvoorbeeld in Denemarken), herinvoering van de dienstplicht (bijvoorbeeld in Letland) of uitbreiding ervan tot vrouwen. Het fundamentele mensenrecht op gewetensbezwaren tegen militaire dienst wordt hoe langer hoe meer bedreigd.
Vorig jaar berichtte EBCO over de zaak-Tetlianikov tegen Litouwen, waarin het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde dat de alternatieve dienst die in Litouwen beschikbaar was sinds de herinvoering van de militaire dienstplicht in 2014, in feite een ongewapende militaire dienst was.
Ook in andere landen, met name in Letland en in Zweden, en op grond van voorstellen die in Zwitserland steeds weer nieuw leven worden ingeblazen door bepaalde rechtse politieke partijen, is er sprake van om de alternatieve dienst voor gewetensbezwaarden nauwer te integreren in de civiele defensie, en dus in een systeem van nationale paraatheid voor een eventuele oorlog.
Programma’s voor militaire training binnen het reguliere secundaire schoolsysteem worden in diverse landen geïntroduceerd of nog verder uitgebreid, meestal zonder enige voorziening voor wie met gewetensbezwaren zit.
Dit zijn dus in het beste geval vrijwillige – of in het geval van Frankrijk (SNU: Service National Universel), mogelijk zelfs verplichte – meerdaagse programma’s voor 17- tot 18-jarige jongeren die direct voorbereiden op en aanzetten tot militaire rekrutering.
De hele rechtvaardiging voor de noodzaak van gewetensbezwaren in vredestijd is dat de raison d’être van strijdkrachten precies erin bestaat om rekruten voor te bereiden op oorlog. Het is dan ook paradoxaal dat het recht op gewetensbezwaren onder druk komt te staan net nu de oorlogsdreiging, ook in Europa, dichterbij komt.
‘Gewetensbezwaren in tijden van oorlog of andere nationale noodsituaties’
Met het oog op de huidige en potentiële risico’s in dit verband introduceert EBCO in het verslag van 2024 een belangrijk nieuw hoofdstuk over ‘Gewetensbezwaren in tijden van oorlog of andere nationale noodsituaties’.
In veel grotere mate dan ooit tevoren, moeten we melding maken van intimidatie van EBCO-leden en ook medewerkers aan dit jaarrapport in verband met het pacifistische werk dat ze doen.
In Oekraïne werd en wordt Yurii Sheliazhenko, secretaris van de Oekraïense Pacifistische Beweging en bestuurslid van EBCO, onder huisarrest geplaatst. Begin augustus 2023 werden zijn computer en smartphone in beslag genomen terwijl hij onder voortdurende controle staat van de staatsveiligheidsdiensten.
Dit alles op basis van de belachelijke beschuldiging van “rechtvaardiging van de Russische agressie tegen Oekraïne”. Het Oekraïense ministerie van Justitie stelde daarop zelfs een verbod in op de Oekraïense Pacifistische Beweging. Binnenkort moet Yurii zich opnieuw voor een rechtbank in Kiev verantwoorden voor zijn volgehouden vredeswerk. Andere leden van de organisatie kregen ook al af te rekenen met intimidatie vanuit overheidsdiensten.
In Rusland werden de Beweging van gewetensbezwaarden tegen militaire dienst en haar directeur, EBCO-bestuurslid Saša Belik, tot ‘buitenlandse agent’ verklaard, waardoor ze geen fondsen meer kunnen werven. De normale werking ter ondersteuning van gewetensbezwaarden in de Russische Federatie werd daardoor ernstig belemmerd. Belik is noodgedwongen moeten uitwijken naar de Estse hoofdstad Tallinn.
Olga Karatch, directeur van de Wit-Russische organisatie ‘Nash Dom’ (letterlijk ‘Ons Huis’) en eveneens bestuurslid van EBCO, hangt een lange gevangenisstraf boven het hoofd als ze terugkeert naar Wit-Rusland op beschuldigingen die voortkomen uit haar openlijke antiregime activisme. Maar zijn ziet haar toevluchtsoord in Litouwen momenteel bedreigd door de weigering van de lokale autoriteiten om haar asiel te verlenen. Blijkbaar gebeurt dat vanwege haar onvermoeibare verdediging van Wit-Russen die op de vlucht zijn voor een mogelijke militaire mobilisatie.
Te midden van deze nieuwe en toenemende bedreigingen mogen we ook de voortdurende ontkenning van het recht op gewetensbezwaren tegen militaire dienst niet vergeten in Azerbeidzjan en Turkije. Degenen die in Turkije hun dienstplicht niet hebben vervuld, worden nog altijd geconfronteerd met de zogenoemde ‘civiele dood’, een administratieve situatie die het hen bijna onmogelijk maakt om een diploma te behalen, een beroep uit te oefenen, een bankrekening te openen of een eigendom te kopen.
Het rapport eindigt met een positieve noot: in een recente uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in een zaak over de activiteiten van de zelfbenoemde Turkse Republiek Noord-Cyprus. Het recht op gewetensbezwaren werd er ontkend tegen Murat Kanatli, EBCO-bestuurslid en medecoördinator van het Initiatief voor Gewetensbezwaren op Cyprus.
De uitspraak in deze zaak kan baanbrekend worden voor de internationale jurisprudentie inzake gewetensbezwaren omdat hiermee duidelijk is bevestigd dat het recht op gewetensbezwaren tegen militaire dienst net zo goed geldt voor reservemobilisatie als voor een eerste oproeping.
(vertaling en samenvatting: Jan Van Criekinge)
Het integrale EBCO-jaarverslag Conscientious Objection to Military Service in Europe 2023/24 is online beschikbaar op de website van EBCO: https://www.ebco-beoc.org/reports
Tijdens een persconferentie op vrijdag 10 mei 2024 in het Vredeshuis in Brussel werd het EBCO-jaarverslag voorgesteld. Panelleden: Derek Brett, hoofdredacteur van het EBCO-rapport; Saša Belik, directeur van de Movement of Conscientious Objectors to military service in Russia (Beweging van Gewetensbezwaarden tegen militaire dienst ‘Stop Army’ in Rusland); Yurii Sheliazhenko, secretaris van de Ukrainian Pacifist Movement (Oekraïense Pacifistische Beweging) (online) en Olga Karatch, directeur van de Belarusian organisation ‘Our House’ ‘Nash Dom’ (Ons Huis) uit Vilnius. Moderator: Sam Biesemans, vicevoorzitter EBCO.
Alle presentaties, evenals de video-opname van de persconferentie zijn beschikbaar op: www.ebco-beoc.org/node/623
Ukraine blatantly violates the human rights of peace activists and conscientious objectors: https://www.ebco-beoc.org/node/613
Steun Russische en Oekraïense deserteurs en dienstweigeraars, ze saboteren de oorlog van onderuit https://cimic-npo.org/2024/01/28/49-008/
De strijd van iemand die niet wil doden https://cimic-npo.org/2023/02/26/40-012/
Een pacifistisch geluid uit Oekraïne: in de hybride klem tussen NAVO en Rusland https://cimic-npo.org/2021/10/29/item26-004/
Oekraïners zijn geen ‘mensen zoals wij’, het zijn mensen, zoals wij https://cimic-npo.org/2022/09/30/35-012/
Twee jaar na het begin van de oorlog: Connection e.V. en Pro Asyl bekritiseren de afwijzing van Russische dienstweigeraars https://cimic-npo.org/2024/02/29/50-005/
